Zgodność z konstytucją instytucji zachowku

Wywodzi się on z dbałości o to, aby majątek, który dawniej był najczęściej efektem wieloletniej pracy i nakładów całej rodziny nie został przekazany osobie spoza tego kręgu, z pokrzywdzeniem tych, którzy na niego pracowali niekiedy przez całe pokolenia. Okazało się jednak, iż ograniczenie swobody testowania, może stać w sprzeczności z postanowieniami zawartymi w ustawie zasadniczej, a więc w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, bowiem zgodnie z jej treścią Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia, a ponadto każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. Wyrokiem z dnia 25 lipca 2013 roku Trybunał Konstytucyjny odniósł się do przedmiotowego zagadnienia (P 56/11).

Pytanie prawne w przedmiocie zgodności zachowku z Konstytucją zadał zarówno Sąd Okręgowy jak i Sąd Okręgowy Warszawa-Praga, choć na podstawie dwóch odmiennych stanów faktycznych. Sąd Okręgowy w Warszawie wskazał jako uzasadnienie pytania prawnego miedzy innymi, iż "ustawodawca wprowadzając obowiązek zapłaty zachowku ogranicza konstytucyjnie chronioną swobodę testowania, która stanowi element prawa do dziedziczenia". Dodatkowo Sąd zwrócił uwagę, iż ochrona członków rodziny nie musi następować w postaci prawa do zachowku, gdyż funkcje ochronną mogą spełniać również system alimentacyjny "który pozwala lepiej uwzględniać okoliczności sprawy oraz mniej dotkliwie ingeruje w konstytucyjnie chronione prawo do dysponowania majątkiem In mortis causa". Zdaniem Sądu Okręgowego nie ma już w obecnych czasach usprawiedliwienia dla ustanawiania barier przepływu wartości majątkowych na rzecz pozostawienia ich w dyspozycji rodziny. W podobnym tonie argumentował pytanie prawne także Sąd Okręgowy Warszawa-Praga.

W następstwie obszernych rozważaniach poczynionych przez Trybunał Konstytucyjny oraz wskazania na samym wstępie, że "ustawowe prawo do zachowku stanowi ograniczenie konstytucyjnych praw podmiotowych" podczas gdy z "samej zasady demokratycznego państwa prawnego prawodawca obowiązany jest uwzględniać w każdym wypadku konstytucyjny zakaz nadmiernej ingerencji w prawa i wolności" Trybunał Konstytucyjny ustalił, że ochrona najbliższych członków rodziny spadkodawcy była podstawą na której zbudowano przepisy o zachowku. Ponadto "prawo do zachowku nie narusza wszakże instytucjonalnych gwarancji prawa dziedziczenia, nie prowadzi samo w sobie do pozbawienia własności cechy trwałości w sytuacji śmierci [...] udzielenie przez prawo spadkowe ochrony prawnej i ekonomicznej najbliższym spadkodawcy na wypadek rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci jest rozwiązaniem powszechnie spotykanym i akceptowanym". Dodatkowo Trybunał zaznaczył, iż nie można uznać zachowku za obciążenie nadmierne, skoro spadkodawca ma prawo wyboru reżimu prawnego, któremu podlegać ma sprawa spadkowa.

Reasumując, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż kwestionowany artykuł wskazujący przesłanki powstania roszczenia o zachowek oraz osoby uprawnione do zachowku tj. art. 991 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) jest zgodny z Konstytucją. Stanowi on niewątpliwie ograniczenie praw podmiotowych, jednak ograniczenie to jest w pełni uzasadnione, gdyż w ten sposób tytułem przykładu, wyrównywane są szanse dzieci, których rodzice nie żyją, w stosunku do tych, których rodzice żyją. Jest to więc zabezpieczenie przed nagłym pogorszeniem się stanu majątkowego rodziny na skutek nieprzewidzianych zdarzeń, swoiste "dopełnienie prawa zabezpieczeń społecznych". Należy jednak zwrócić uwagę, iż orzeczenie Trybunału z pewnością nie stanowi o tym, że zachowek w obowiązującej formie stanowi jedynie słuszną regulację mająca na celu ochronę najbliżej rodziny spadkodawcy.

Aleksandra Piotrowska, aplikant adwokacki HILLS LTS S.A.