Nowe zasady zarządzania firmą po śmierci przedsiębiorcy

Najważniejszymi cechami charakteryzującymi firmy rodzinne są budowanie przedsiębiorstwa na własności, sukcesja rodzinna oraz zaangażowanie rodziny w prowadzenie biznesu. Jednym z podstawowych wyzwań stojących przed firmami rodzinnymi jest kwestia sukcesji pokoleniowej. Zaprzestanie prowadzenia danego przedsiębiorstwa następuje często już w drugim pokoleniu, tj. w pokoleniu dzieci założycieli. Wśród osób fizycznych, które rozpoczynały działalność gospodarczą na początku lat dziewięćdziesiątych, spora grupa zbliża się lub osiągnęła już wiek podeszły, zwiększający statystyczne prawdopodobieństwo śmierci bądź poważnych chorób. W wielu przypadkach konieczna staje się likwidacja firmy w momencie śmierci przedsiębiorcy, czy też innych zdarzeń uniemożliwiających jej dalsze prowadzenie (jak np. poważna choroba). Obecnie brak jest unormowań prawnych w tym zakresie. To zaś powoduje, że firmy z dnia na dzień pozostają bez osoby uprawnionej do zarządzania nimi, to natomiast rodzi wiele zagrożeń dla majątku przedsiębiorstwa, zatrudnionych pracowników i obrotu gospodarczego, w tym również dla wierzycieli takiej firmy. Do największych problemów, z którymi muszą zmierzyć się rodzina i pracownicy przedsiębiorcy, należy:

• ograniczone możliwości posługiwania się, choćby tymczasowo, firmą przedsiębiorcy, która identyfikuje w obrocie prawnym nie tylko jego, ale także jego przedsiębiorstwo,
  
• wygaśnięcie umów o pracę zawartych przez przedsiębiorcę i, co do zasady, pełnomocnictw dla pracowników i współpracowników,
  
• wygaśnięcie lub brak faktycznej możliwości wykonywania umów cywilnoprawnych związanych z działalnością przedsiębiorstwa,
  
• wygaśnięcie decyzji administracyjnych niezbędnych do prowadzenia danego rodzaju działalności gospodarczej (np. koncesje, licencje i zezwolenia),
  
• ograniczone możliwości przejęcia uprawnień i obowiązków podatkowych (zob. np. art. 97 § 2 Ordynacji podatkowej),
  
• trudności z dostępem do rachunku bankowego prowadzonego na potrzeby działalności przedsiębiorstwa i z dokonywaniem z niego wypłat,
  
• obowiązek zwrotu pomocy publicznej otrzymanej na podstawie umów, które nie zostały jeszcze wykonane, w całości wraz z odsetkami od dnia jej przekazania przez podmiot finansujący.

W związku z tym, że jednoosobowa działalność gospodarcza jest nierozerwalnie związana z osobą przedsiębiorcy, nie ma możliwości dziedziczenia takich firm. Niestety, pozostawiona po śmierci jednoosobowego przedsiębiorcy firma zostaje usunięta z CEIDG, a spadkobiercy muszą zadecydować jak postąpić z majątkiem firmy. W grę wchodzić może założenie własnej firmy (w dowolnej formie) przez spadkobierców zmarłego przedsiębiorcy, która będzie kontynuatorką poprzedniej firmy, wykorzystując w tym celu majątek firmy, będący przedmiotem dziedziczenia. Jednakże to, ile czasu upłynie od śmierci przedsiębiorcy do ponownego podjęcia działalności, zależy od sytuacji osobistej przedsiębiorcy, zgodności planów następców prawnych oraz ich gotowości do wspólnego zaangażowania się w działania mające na celu kontynuację prowadzenia przedsiębiorstwa. W przypadku gdy wśród spadkobierców są osoby nieletnie, wówczas dochodzi konieczność uzyskania zgód sądu opiekuńczego, co znów wydłuża ten czas. Trudności w płynnej kontynuacji działalności przedsiębiorstwa oraz formalności związane z jej podjęciem mogą zniechęcać następców prawnych do podjęcia odpowiednich działań. W obecnym stanie prawnym możliwe jest także złożenie wniosku o zabezpieczenie spadku m.in. przez ustanowienie zarządcy tymczasowego do zarządu przedsiębiorstwem, ale to również wiąże się z szeregiem problemów.

Oczywiście już teraz przedsiębiorcy mogą zdecydować o zmianie formy prawnej firmy na taką, która zapewnia szeroką sukcesję praw i obowiązków (np. spółka z o.o.). Takiego przekształcenia można dokonać na dwa sposoby, poprzez:

• przekształcenie przedsiębiorcy w spółkę kapitałową, w praktyce najczęściej w jednoosobową spółkę z o.o.,
  
• wniesienie przedsiębiorstwa aportem do wcześniej założonej spółki prawa handlowego.

W związku z opisanymi problemami ustawodawca postanowił wprowadzić do porządku prawnego nowe rozwiązania umożliwiające kontynuację funkcjonowania przedsiębiorstwa osoby fizycznej po jej śmierci. Projekt ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej reguluje zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który wykonywał we własnym imieniu działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG, oraz kontynuowania działalności gospodarczej wykonywanej z wykorzystaniem tego przedsiębiorstwa. Co istotne, rozwiązania przewidziane w tym projekcie będą dotyczyć tylko przedsiębiorców wpisanych w chwili śmierci do CEIDG (jednoosobowi przedsiębiorcy i wspólnicy spółek cywilnych).

Ustawa posługuje się pojęciem przedsiębiorstwa w spadku, które obejmuje składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci. Właścicielem przedsiębiorstwa w spadku będzie przede wszystkim osoba, która nabyła prawo do przedsiębiorstwa w spadku na skutek powołania do spadku, czyli spadkobierca ustawowy albo testamentowy przedsiębiorcy. Właścicielem może też zostać zapisobierca windykacyjny, jeżeli zapis windykacyjny, który uczynił przedsiębiorca w testamencie, miał za przedmiot przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie. Małżonek przedsiębiorcy stanie się właścicielem przedsiębiorstwa w spadku, jeżeli w chwili śmierci przedsiębiorcy przedsiębiorstwo stanowiło w całości mienie przedsiębiorcy i jego małżonka i jeżeli posiada on udział w przedsiębiorstwie w spadku. W takim przypadku będzie mu przysługiwał status właściciela przedsiębiorstwa w spadku, nawet jeżeli nie został powołany do spadku ani nie jest zapisobiercą windykacyjnym. O tym, kto jaki będzie miał wpływ na przedsiębiorstwo w spadku, będzie decydować wielkość udziałów.

Aby po śmierci przedsiębiorcy firmą mógł opiekować się zarządca sukcesyjny, przedsiębiorca wpisany do CEIDG będzie musiał poczynić wcześniejsze przygotowania w tym zakresie. Przede wszystkim powinien powołać zarządcę sukcesyjnego i wpisać go do CEIDG. Powołanie może nastąpić poprzez wskazanie określonej osoby do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego albo przez zastrzeżenie, że z chwilą śmierci przedsiębiorcy wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym. W obu przypadkach wymagane jest zachowanie formy pisemnej pod rygorem nieważności.

Zawieszenie działalności gospodarczej nie stanowi przeszkody do ustanowienia zarządu sukcesyjnego. Natomiast nie będzie można ustanowić zarządu sukcesyjnego, jeżeli została ogłoszona upadłość przedsiębiorcy.

Jeśli przedsiębiorca nie zadba o powołanie zarządcy przed swoją śmiercią, to po jego śmierci zarządcę sukcesyjnego w ciągu dwóch miesięcy od zgonu przedsiębiorcy będzie mógł powołać małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub osoba, która przyjęła zapis windykacyjny, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie, a jeżeli nie ogłoszono testamentu, w którym został uczyniony taki zapis windykacyjny - osoba, która przyjęła spadek. Po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego, zarządcę sukcesyjnego będzie mógł powołać wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku. Powołanie zarządcy przez te osoby będzie wymagać formy aktu notarialnego.

Nowe przepisy będą też regulować zasady postępowania z przedsiębiorstwem w spadku w okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego albo wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego (2 miesiące). W tym czasie małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, spadkobierca ustawowy bądź testamentowy przedsiębiorcy albo zapisobierca windykacyjny, któremu zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, będą mogli dokonywać czynności koniecznych do zachowania lub zabezpieczenia majątku przedsiębiorstwa w spadku lub możliwości prowadzenia tego przedsiębiorstwa. Po prawomocnym stwierdzeniu nabycia spadku albo poświadczeniu dziedziczenia, czynności tych będzie mógł dokonywać wyłącznie następca prawny przedsiębiorcy lub małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku. Osoby te będą mogły:

• zaspokajać wymagalne roszczenia, które będą wynikać ze zobowiązań związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, powstałych przed śmiercią przedsiębiorcy,
  
• zbywać rzeczowe aktywa obrotowe w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 19 ustawy o rachunkowości,
  
• dokonywać czynności zwykłego zarządu w zakresie przedmiotu działalności gospodarczej wykonywanej przez przedsiębiorcę przed śmiercią, jeżeli ciągłość tej działalności jest konieczna do zachowania możliwości jej kontynuacji lub uniknięcia poważnej szkody.

Zarząd sukcesyjny obejmie zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku. Prowadząc firmę w spadku zarządca sukcesyjny będzie posługiwał się dotychczasową firmą przedsiębiorcy z dodatkowym oznaczeniem "w spadku". Będzie on działał w imieniu własnym, na rachunek właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. Czynności zwykłego zarządu zarządca będzie podejmować samodzielnie, natomiast w sprawach przekraczających zakres zwykłego zarządu za zgodą właścicieli przedsiębiorstwa, a w braku takiej zgody - za zezwoleniem sądu. Za swoją pracę zarządca będzie musiał być wynagradzany, na zasadach właściwych dla zlecenia. Natomiast właściciele przedsiębiorstwa w spadku będą mieć prawo do udziału w zyskach i będą uczestniczyć w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, w takim stosunku, w jakim przysługuje im udział w przedsiębiorstwie w spadku. Będą mogli żądać podziału i wypłaty zysku pomniejszonego o należności publicznoprawne i niepokryte straty z upływem roku od dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego i z końcem każdego kolejnego roku za rok poprzedni. Na żądanie spadkobierców będzie mógł im również wypłacać zaliczki na poczet przewidywanych zysków.