Spis treści:
- Czym jest "siła wyższa" w rozumieniu prawa pracy?
- Zakres uprawnienia - dwa dni lub 16 godzin w roku
- Warunki skorzystania - nagłość i konieczność
- Sposób zgłoszenia i obowiązki pracodawcy
- Wynagrodzenie za czas zwolnienia
- Zakres podmiotowy - kto może skorzystać?
Czym jest "siła wyższa" w rozumieniu prawa pracy?
Choć Kodeks pracy nie zawiera legalnej definicji siły wyższej, termin ten jest dobrze znany z prawa cywilnego. W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że siła wyższa to zdarzenie:
- o nadzwyczajnym charakterze,
- zewnętrzne wobec człowieka,
- którego nie można było przewidzieć ani mu zapobiec.
W klasycznym rozumieniu zwolnienie z powodu siły wyższej obejmuje zjawiska przyrodnicze (np. powódź, huragan, pożar lasu, trzęsienie ziemi), ale także działania człowieka w skali masowej, takie jak konflikty zbrojne, zamieszki czy akty władzy publicznej o powszechnym charakterze.
W kontekście art. 148¹ k.p. ustawodawca nadaje pojęciu bardziej praktyczny, "życiowy" wymiar. Nie chodzi już o katastrofy naturalne, lecz o nagłe i nieprzewidziane sytuacje w życiu rodzinnym pracownika - zwłaszcza te, w których występuje choroba lub wypadek członka rodziny i konieczna jest natychmiastowa interwencja, lub obecność pracownika.
Zakres uprawnienia - dwa dni lub 16 godzin w roku
Zgodnie z art. 148¹ § 1 k.p. pracownikowi przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy w wymiarze 2 dni albo 16 godzin.
O sposobie wykorzystania - dziennym lub godzinowym - decyduje sam pracownik w pierwszym wniosku o udzielenie takiego zwolnienia złożonym w danym roku kalendarzowym. Wybrany wariant obowiązuje do końca roku.
Dla osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze etatu wymiar zwolnienia ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy, przy czym niepełne godziny zaokrągla się w górę do pełnej.
W praktyce oznacza to, że:
- osoba zatrudniona na pół etatu ma prawo do 1 dnia lub 8 godzin zwolnienia,
- pracownik na ¼ etatu - do 0,5 dnia lub 4 godzin.
W każdym przypadku pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy normalnej pensji za czas zwolnienia.
Warunki skorzystania - nagłość i konieczność
Zwolnienie z powodu siły wyższej można uzyskać tylko wtedy, gdy spełnione są dwa łączne warunki:
- wystąpiła pilna sprawa rodzinna spowodowana chorobą lub wypadkiem,
- obecność pracownika jest niezbędna natychmiast.
Z przepisu wynika więc, że chodzi o sytuacje nagłe, których nie dało się przewidzieć i które wymagają reakcji "tu i teraz".
Nie będą zatem podstawą do przyznania zwolnienia przypadki zaplanowane, np. wcześniej umówiony zabieg czy badania kontrolne członka rodziny. Takie zdarzenia można pokryć urlopem wypoczynkowym lub urlopem na żądanie.
Przykład:
Pracownik dowiaduje się, że jego dziecko uległo wypadkowi w szkole i zostało przewiezione do szpitala. Ma prawo natychmiast opuścić pracę, składając wniosek o zwolnienie z powodu siły wyższej.
Natomiast w sytuacji, gdy chodzi o zaplanowany zabieg, o którym wiadomo od kilku tygodni, nie ma podstaw do skorzystania z tego rodzaju zwolnienia.
Sposób zgłoszenia i obowiązki pracodawcy
Zwolnienie udzielane jest na wniosek pracownika, który może zostać złożony najpóźniej w dniu korzystania ze zwolnienia. Nie wymaga się formy pisemnej - dopuszczalna jest forma ustna, e-mailowa, SMS-owa lub poprzez system kadrowy, o ile jest to zgodne z praktyką w danym zakładzie pracy.
Pracodawca ma obowiązek udzielić zwolnienia, jeżeli wniosek spełnia ustawowe przesłanki. Nie ma możliwości odmowy ani przesunięcia go na inny termin.
W razie nieuzasadnionej nieobecności bez zgłoszenia, pracownik naraża się na konsekwencje porządkowe, włącznie z możliwością rozwiązania umowy bez wypowiedzenia z winy pracownika (art. 52 § 1 pkt 1 k.p.).
Wynagrodzenie za czas zwolnienia
Za okres zwolnienia z powodu siły wyższej pracownik zachowuje prawo do połowy wynagrodzenia. Wysokość tej kwoty oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy, z tą różnicą, że stawka jest obniżona do 50%.
W praktyce oznacza to, że jeśli pracownik zarabia 200 zł dziennie, za dzień zwolnienia z powodu siły wyższej otrzyma 100 zł.
Rozliczenie tego czasu powinno być odpowiednio oznaczone w dokumentacji kadrowo-płacowej.
Zakres podmiotowy - kto może skorzystać?
Zwolnienie z powodu siły wyższej przysługuje wszystkim pracownikom w rozumieniu Kodeksu pracy, a więc osobom zatrudnionym na podstawie:
- umowy o pracę,
- powołania,
- wyboru,
- mianowania,
- spółdzielczej umowy o pracę.
Ponadto analogiczne rozwiązania wprowadzono także dla wybranych grup zawodowych służb publicznych - m.in. policjantów, strażaków, żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Straży Granicznej, Służby Więziennej oraz Krajowej Administracji Skarbowej.
Uprawnienie nie obejmuje osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych (zlecenie, dzieło, kontrakt B2B). W ich przypadku decyzja o udzieleniu wolnego dnia zależy wyłącznie od woli zleceniodawcy lub kontrahenta.
Warto podkreślić, że zwolnienie z powodu siły wyższej nie zastępuje urlopu na żądanie - jest to odrębne uprawnienie, które poszerza katalog sytuacji, w których pracownik może usprawiedliwienie nie wykonywać pracy.
Nowe przepisy mają na celu zwiększenie elastyczności stosunku pracy oraz zapewnienie pracownikom możliwości reagowania na nagłe sytuacje życiowe bez obaw o konsekwencje w pracy.
