ABC szczepień ochronnych

Choroby zakaźne towarzyszyły człowiekowi od samego początku. Pionierem szczepień był brytyjski lekarz Edward Jenner, który pod koniec XVIII wieku po raz pierwszy zastosował u człowieka szczepionkę przeciwko ospie prawdziwej. Koniec XIX i cały wiek XX to okres rozwoju nauki o szczepieniach i rozpoczęcie masowych szczepień. Z czasem na całym świecie wprowadzono obowiązkowe szczepienia ochronne dla dzieci - w Polsce nastąpiło to w 1959 roku, kiedy to wprowadzono po raz pierwszy szczepienia przeciwko gruźlicy, poliomyelitis, a w 1960 roku przeciwko DTP (błonicy, tężcowi i krztuścowi).

Pojęcie i rodzaje szczepień

W XX i XXI wieku w krajach rozwiniętych opanowano większość chorób zakaźnych, jednak poważnym problemem stały się oporne na działanie antybiotyków szczepy drobnoustrojów, a także pojawiające się nowe schorzenia wywoływane przez nieznane lub nierozpoznane do tej pory patogeny. Ciągle trwają poszukiwania skutecznych środków zapobiegania nowym zagrożeniom dla zdrowia ludzkiego. Tylko w ostatniej dekadzie udało się opracować nowoczesne szczepionki przeciwko pneumokokom, meningokokom, rotawirusom, a także najnowszą - przeciw onkogennym typom wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV).

Ustawowym narzędziem przeciwdziałania niektórym chorobom zakaźnym w Polsce i na świecie są szczepienia ochronne. Szczepienie ochronne w rozumieniu ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (art. 2 pkt 26) polega na podaniu szczepionki przeciw chorobie zakaźnej w celu sztucznego uodpornienia przeciwko tej chorobie. Zgodnie z przyjętą definicją ustawową (art. 2 pkt 3), za choroby zakaźne uważać należy choroby wywołane przez biologiczne czynniki chorobotwórcze, które ze względu na charakter i sposób szerzenia się stanowią zagrożenie dla zdrowia publicznego. Przez biologiczny czynnik chorobotwórczy należy rozumieć posiadające zdolność wywoływania objawów chorobowych drobnoustroje komórkowe lub wytwarzane przez nie produkty, zewnętrzne i wewnętrzne pasożyty człowieka lub wytwarzane przez nie produkty, cząstki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie hodowle komórkowe lub wytwarzane przez nie produkty. Chorobami zakaźnymi są m.in.:

• bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• bąblowica i wągrzyca,
• biegunki o etiologii infekcyjnej lub nieokreślonej u dzieci do lat 2,
• błonica,
• borelioza z Lyme,
• bruceloza,
• chlamydiozy i inne zakażenia nierzeżączkowe układu moczopłciowego,
• cholera,
• choroba Creutzfeldta-Jakoba,
• czerwonka bakteryjna,
• dur brzuszny i zakażenia pałeczkami durowymi,
• gruźlica i inne mykobakteriozy,
• grypa (w tym ptasia grypa u ludzi),
• kiła.

Szczepionka jest to odpowiednio przygotowany preparat zawierający antygen (lub antygeny) w formie żywych (lecz osłabionych) lub zabitych drobnoustrojów albo ich produktów. Szczepionki powodują powstanie czynnej odporności przez stymulowanie systemu odpornościowego organizmu do produkcji przeciwciał i odporności komórkowej, która chroni przed czynnikiem zakaźnym. Konkludując, szczepienia ochronne (synonim: szczepienie zapobiegawcze lub profilaktyczne) polegają na sztucznym wprowadzeniu określonych antygenów w postaci szczepionki do organizmu w celu uodpornienia go na naturalne zakażenia drobnoustrojem chorobotwórczym. Pod względem rodzaju zastosowanego antygenu szczepionki dzieli się na:

1. żywe - zawierające żywe drobnoustroje, ale o znikomych właściwościach chorobotwórczych lub ich całkowicie pozbawione, jednak zachowujące swoje właściwości antygenowe(np. przeciwko odrze),
2. zabite - zawierające zabite drobnoustroje (np. przeciwko krztuścowi). W zależności od składu szczepionki dzieli się natomiast na:
• monowalentne - zawierające antygen tylko jednego drobnoustroju chorobotwórczego (np. szczepionka przeciw gruźlicy),
• poliwalentne - skojarzone przeciwko kilku chorobom (np. szczepionka skojarzona "6w1" przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, polio, Hib i wzw B).

Systematyka ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi pozwala na wyróżnienie obowiązkowych i zalecanych szczepień ochronnych.

Obowiązkowe szczepienia ochronne

Określone ustawowo osoby są zobowiązane do poddawania się szczepieniom ochronnym przeciw określonym chorobom zakaźnym, czyli obowiązkowym szczepieniom ochronnym. Zgodnie z art. 5 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, osoby przebywające na terytorium RP są zobowiązane na zasadach określonych w przedmiotowej ustawie do m.in. poddawania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym w ramach Narodowego Programu Szczepień Ochronnych. Osoby przebywające na terytorium RP przez okres krótszy niż trzy miesiące są zwolnione z obowiązku poddawania się szczepieniom ochronnym, z wyjątkiem szczepień przeciw wściekliźnie i tężcowi u osób ze styczności. W przypadku osoby nieposiadającej pełnej zdolności do czynności prawnych, odpowiedzialność za wypełnienie obowiązku szczepienia ponosi osoba, która sprawuje prawną pieczę nad osobą małoletnią lub bezradną, albo opiekun faktyczny w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417)¹. Główny Inspektor Sanitarny ogłasza w formie komunikatu, w dzienniku urzędowym ministra właściwego do spraw zdrowia, Program Szczepień Ochronnych na dany rok, ze szczegółowymi wskazaniami dotyczącymi stosowania poszczególnych szczepionek, wynikającymi z aktualnej sytuacji epidemiologicznej, w terminie do 31 października roku poprzedzającego realizację tego programu.

Na podstawie delegacji ustawowej zawartej w nowej ustawie minister właściwy do spraw zdrowia określi w drodze rozporządzenia wykaz chorób zakaźnych objętych obowiązkiem szczepień ochronnych oraz osoby lub grupy osób obowiązane do poddawania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym przeciw chorobom zakaźnym, wiek i inne okoliczności stanowiące przesłankę do nałożenia obowiązku szczepień ochronnych na te osoby. Obecnie obowiązuje jeszcze w przedmiotowym zakresie rozporządzenie ministra zdrowia z 19 grudnia 2002 r. w sprawie wykazu obowiązkowych szczepień ochronnych oraz zasad przeprowadzania i dokumentacji szczepień.

W związku z wykonywanymi szczepieniami ochronnymi, na personelu medycznym ciąży wiele obowiązków ustawowych. Przede wszystkim wykonanie obowiązkowego szczepienia ochronnego powinno być poprzedzone lekarskim badaniem kwalifikacyjnym w celu wykluczenia przeciwwskazań do wykonania obowiązkowego szczepienia ochronnego. Po przeprowadzonym lekarskim badaniu kwalifikacyjnym lekarz wydaje zaświadczenie ze wskazaniem daty i godziny przeprowadzonego badania. Obowiązkowego szczepienia ochronnego nie można przeprowadzić, jeżeli między lekarskim badaniem kwalifikacyjnym przeprowadzonym w celu wykluczenia przeciwwskazań do szczepienia a tym szczepieniem upłynęło 24 godziny od daty i godziny wskazanej w wydanym zaświadczeniu. W przypadku, gdy lekarskie badanie kwalifikacyjne daje podstawy do długotrwałego odroczenia obowiązkowego szczepienia ochronnego, lekarz kieruje osobę objętą obowiązkiem szczepienia ochronnego do konsultacji specjalistycznej. Obowiązkowe szczepienia ochronne przeprowadzają lekarze, pielęgniarki, położne i higienistki szkolne, posiadający określone przepisami kwalifikacje. Osoby przeprowadzające szczepienia ochronne:

1. prowadzą dokumentację medyczną dotyczącą obowiązkowych szczepień ochronnych, w tym przechowują karty uodpornienia oraz dokonują wpisów potwierdzających wykonanie szczepienia,
2. sporządzają sprawozdania z przeprowadzonych obowiązkowych szczepień ochronnych oraz sprawozdania ze stanu zaszczepienia osób objętych profilaktyczną opieką zdrowotną, które przekazują państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu.

Obowiązkiem lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną jest powiadomienie osoby obowiązanej do poddania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym lub osoby sprawującej prawną lub faktyczną pieczę nad osobą małoletnią lub bezradną o obowiązku poddania się tym szczepieniom, a także poinformowanie o szczepieniach zalecanych. Ponadto lekarz, który podejrzewa lub rozpoznaje wystąpienie niepożądanego odczynu poszczepiennego, ma obowiązek, w ciągu 24 godzin od powzięcia podejrzenia jego wystąpienia, zgłoszenia takiego przypadku do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego właściwego dla miejsca powzięcia podejrzenia jego wystąpienia. Niepożądany odczyn poszczepienny to niepożądany objaw chorobowy pozostający w związku czasowym z wykonanym szczepieniem ochronnym.

Nowością jest wprowadzenie w Polsce szczepień przeciw zakażeniom meningokowym, bowiem rozporządzenie ministra zdrowia z 6 kwietnia 2009 r. w sprawie metod zapobiegania zakażeniom meningokokowym (Dz.U. z 7 kwietnia 2009 r.) wprowadza metodę zapobiegania inwazyjnemu zakażeniu meningokokowemu (zakażenie inwazyjne Neisseria meningitidis), obejmującą przeprowadzenie szczepień ochronnych przeciwko temu zakażeniu. Szczepieniom ochronnym podlegają osoby zamieszkałe na terenach, na których wystąpiły nowe ogniska zachorowań meningokokowych lub przypadki powiązane epidemiologicznie z powyższymi zakażeniami. W terminie 3 dni od dnia wystąpienia ogniska zachorowań meningokokowych lub podejrzenia wystąpienia lub rozpoznania przypadków powiązanych epidemiologicznie z tymi zakażeniami, państwowy powiatowy inspektor sanitarny, właściwy ze względu na miejsce wystąpienia ogniska zachorowań lub miejsce przebywania osób powiązanych epidemiologicznie z zakażeniami, ustala zapotrzebowanie na szczepionki, z uwzględnieniem liczby osób, które powinny zostać objęte szczepieniem ochronnym na danym terenie. Zapotrzebowanie powyższe jest niezwłocznie przekazywane ministrowi właściwemu do spraw zdrowia za pośrednictwem głównego inspektora sanitarnego. Państwowy powiatowy inspektor sanitarny ogłasza wiek i grupy osób poddawanych szczepieniom ochronnym w sposób przyjęty zwyczajowo na danym terenie oraz występuje do właściwego organu o ogłoszenie tych informacji w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Szczepienia ochronne są wykonywane przy użyciu szczepionki monowalentnej skoniugowanej przeciw Neisseria meningitidis typ C w zakładach opieki zdrowotnej.

Przymus w zakresie szczepień

Podstawowym i jednym z najważniejszych uprawnień pacjenta jest jego prawo do wyrażania zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych. Uprawnienie do wyrażania zgody wynika z prawa do samostanowienia pacjenta. Poprzez wyrażenie zgody pacjent zezwala na ingerencję w sferę jego wolności i nietykalności cielesnej. Przedmiotem zgody w medycynie są świadczenia zdrowotne rozumiane szeroko jako wszelkiego rodzaju działania mające na celu zachowanie, ratowanie, przywracanie i poprawę zdrowia. Udzielanie świadczeń zdrowotnych bez zgody pacjenta dopuszczalne jest w sytuacji tzw. przymusowego leczenia. Pojęcie przymusu w medycynie nie jest rozumiane jednolicie. Dotyczy różnych sytuacji, w których przeplata się interes zdrowotny zbiorowości, interes samego pacjenta, przeważający interes osób trzecich, czy wreszcie nawet interes wymiaru sprawiedliwości. Przymus leczenia swoim zakresem obejmuje nie tylko zabiegi lecznicze w sensie ścisłym, ale również diagnostykę oraz terapię. Szczepienia ochronne (obowiązkowe) należą do świadczeń zdrowotnych o charakterze przymusowym.

Szczególnym rodzajem przymusu jest tzw. przymus bezpośredni. Zgodnie z ustawą o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, lekarz ma kompetencje w zakresie tzw. przymusu bezpośredniego, bowiem wobec osoby, która nie poddaje się obowiązkowi szczepienia może być zastosowany środek przymusu bezpośredniego polegający na przytrzymywaniu, unieruchomieniu lub przymusowym podaniu leków. O zastosowaniu bądź zaprzestaniu stosowania środka przymusu bezpośredniego decyduje lekarz. Każdy przypadek zastosowania środka przymusu bezpośredniego odnotowuje się w dokumentacji medycznej. Lekarz może zwrócić się do Policji, Straży Granicznej lub Żandarmerii Wojskowej o pomoc w zastosowaniu środka przymusu bezpośredniego. Przed zastosowaniem środka przymusu bezpośredniego uprzedza się o tym osobę, wobec której środek przymusu bezpośredniego ma być zastosowany, i fakt ten odnotowuje się w dokumentacji medycznej. Przy wyborze środka przymusu bezpośredniego należy wybierać środek możliwie dla tej osoby najmniej uciążliwy, a przy stosowaniu środka przymusu bezpośredniego należy zachować szczególną ostrożność i dbałość o dobro tej osoby.

Finansowanie szczepień ochronnych

Szczepionki służące do przeprowadzania obowiązkowych szczepień ochronnych zakupuje minister właściwy do spraw zdrowia zgodnie z przepisami o zamówieniach publicznych. Stacje sanitarno-epidemiologiczne ustalają roczne zapotrzebowanie na szczepionki, przechowują szczepionki i zaopatrują w nie świadczeniodawców prowadzących szczepienia. Lekarz podstawowej opieki zdrowotnej koordynuje wykonanie i dokonuje kwalifikacji do obowiązkowych szczepień ochronnych świadczeniobiorcy oraz informuje o szczepieniach zalecanych. Obowiązkowe szczepienia ochronne i poprzedzające ich wykonanie lekarskie badania kwalifikacyjne, a także konsultacje specjalistyczne u ubezpieczonych oraz osób nieposiadających uprawnień z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego, przeprowadzają świadczeniodawcy, z którymi Narodowy Fundusz Zdrowia zawarł umowy o udzielanie tych świadczeń.

Koszty przeprowadzenia obowiązkowych szczepień ochronnych i lekarskich badań kwalifikacyjnych oraz konsultacji specjalistycznych ubezpieczonych są finansowane na zasadach określonych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (czyli ze środków z powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego). Natomiast koszty przeprowadzenia obowiązkowych szczepień ochronnych i lekarskich badań kwalifikacyjnych osób nieposiadających uprawnień z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego są finansowane z budżetu państwa z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw zdrowia.

Jeżeli dana osoba podda się lekarskiemu badaniu kwalifikacyjnemu i obowiązkowemu szczepieniu ochronnemu u innego świadczeniodawcy niż mający umowę z NFZ, ponosi koszt badania kwalifikacyjnego, koszt szczepionki, koszty przeprowadzenia szczepienia i konsultacji specjalistycznej.

Poza obowiązkowymi istnieją zalecane szczepienia ochronne. Osoby lub grupy osób mogą poddawać się szczepieniom ochronnym przeciw chorobom zakaźnym, innym niż szczepienia obowiązkowe, zwanym zalecanymi szczepieniami ochronnymi. Zalecane szczepienia ochronne i lekarskie badania kwalifikacyjne ubezpieczonych przeprowadzają świadczeniodawcy, z którymi NFZ zawarł umowę o udzielanie tych świadczeń. Koszty przeprowadzenia zalecanych szczepień ochronnych i lekarskich badań kwalifikacyjnych oraz konsultacji specjalistycznych ubezpieczonych są finansowane na zasadach określonych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Natomiast koszty przeprowadzenia zalecanych szczepień ochronnych i lekarskich badań kwalifikacyjnych oraz konsultacji specjalistycznych osób nieposiadających uprawnień z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego ponoszą osoby poddające się zalecanym szczepieniom ochronnym i lekarskim badaniom kwalifikacyjnym. Osoba poddająca się zalecanemu szczepieniu ochronnemu ponosi koszty zakupu szczepionki.

W celu zapobiegania szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych wśród pracowników narażonych na działanie biologicznych czynników chorobotwórczych przeprowadza się zalecane szczepienia ochronne wymagane przy wykonywaniu określonych przepisami czynności zawodowych. Pracodawca lub zlecający wykonanie prac ma obowiązek poinformować pracownika lub osobę mającą wykonywać pracę, narażonych na działanie biologicznych czynników chorobotwórczych, przed podjęciem czynności zawodowych o rodzaju zalecanego szczepienia ochronnego. Koszty przeprowadzania powyższych szczepień oraz zakupu szczepionek ponosi pracodawca. Pracodawca może dobrowolnie sfinansować w całości lub części (np. koszt usługi) inne szczepienia ochronne np. przeciwko grypie. Jednakże tylko od woli pracownika zależy poddanie się powyższemu nieobligatoryjnemu szczepieniu. Szczepienia przeciw grypie nie należą do obowiązkowych badań lekarskich pracowników, które pracodawca ma obowiązek sfinansować i zapewnić pracownikowi zgodnie z kodeksem pracy.

Małgorzata Paszkowska, ekspert w ochronie zdrowia

^{1. Za opiekuna faktycznego uważa się osobę sprawującą, bez obowiązku ustawowego, stałą opiekę nad pacjentem, który ze względu na wiek, stan zdrowia albo stan psychiczny opieki takiej wymaga.}

Obowiązkowe szczepienia ochronne obowiązują m.in.:

1) przeciw błonicy:

a) dzieci i młodzież od 7 tygodnia życia do ukończenia 19 roku życia,

b) osoby ze stycznością z chorymi na błonicę;

2) przeciw krztuścowi dzieci od 7 tygodnia życia do ukończenia 7 roku życia;

3) przeciw tężcowi:

a) dzieci i młodzież od 7 tygodnia życia do ukończenia 19 roku życia,

b) osoby zranione, narażone na zakażenie;

4) przeciw nagminnemu porażeniu dziecięcemu (poliomyelitis) dzieci i młodzież od tygodnia życia do ukończenia 19 roku życia;

5) przeciw odrze dzieci i młodzież od 13 miesiąca życia do ukończenia 19 roku życia;

6) przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B:

a) dzieci i młodzież od dnia urodzenia do ukończenia 15 roku życia,

b) uczniowie szkół medycznych,

c) studenci wyższych szkół medycznych,

d) osoby wykonujące zawód medyczny narażone na zakażenie HBV,

7) przeciw wściekliźnie osób pokąsanych lub oślinionych przez zwierzęta podejrzane o wściekliznę.

Listę szczepień zalecanych znajdziesz w załączniku poniżej.

Czytaj również:

Koniec z legitymacjami ubezpieczeniowymi!