Praca i starość
Z czasem zmienia się motywacja ludzi, ich umiejętności, refleks, samopoczucie itp. Jak te zmiany wpływają na wykonywanie pracy? Czym różnią się starzy i młodzi pracownicy?
Przeciętnie Polka żyje dzisiaj ok. 79 lat, Polak 70. Długość życia Polaków zwiększyła się znacząco od lat 90. Dwadzieścia lat temu przeciętna Polka żyła 75 lat, a Polak 66 i pół. W tym zakresie czekają nas dalsze zmiany. W krajach wysoko rozwiniętych (takich jak np. USA) różnica miedzy długością życia kobiet i mężczyzn jest coraz mniejsza, między innymi dlatego, że mężczyźni przejmują od kobiet wzorce troski o swoje zdrowie (jedzą więcej witamin, częściej wykonują rutynowe badania itp.) W Unii ta różnica wynosi przeciętnie ok. pięć lat, a nie dziewięć, tak jak w Polsce.
Wydłużenie życia jest związane z lepszym odżywianiem, zwiększeniem się zamożności społeczeństw i postępami medycyny. Należy oczekiwać, że przeciętna osoba będzie żyć coraz dłużej, a społeczeństwo jako całość będzie coraz starsze.
Emerytura
Wydawać by się mogło, że te zmiany odnosić się powinny również do struktury wieku pracowników. Badania ujawniają jednak zupełnie nieoczekiwany efekt - w wielu krajach świata uprzemysłowionego przeciętny wiek rezygnacji z pracy jest coraz niższy. Polska jest tu zdecydowanym przodownikiem. Mamy najniższy w Europie przeciętny wiek odchodzenia na emeryturę (ok. 57 lat). W ostatniej dekadzie życia zawodowego (55-65 lat) tylko jedna czwarta Polaków pracuje! Dla porównania, w Szwecji w tym wieku aktywnych zawodowo jest ok. 70 proc. osób, w USA - około 60 proc.
Niektóre kraje (także Polska) próbują przeciwstawić się temu trendowi poprzez stopniowe podwyższanie wieku emerytalnego zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn. Państwo próbuje zniechęcić pracowników do wcześniejszego odchodzenia na emeryturę (np. zmniejszanie wcześniejszych świadczeń). Badania pokazują jednak, że ogromna większość emerytów nie ma ochoty ani zamiaru wracać do zawodowego życia. Z drugiej strony, istnieje grupa ludzi (zwłaszcza mężczyzn), którzy unikają przejścia na emeryturę mimo osiągnięcia odpowiedniego wieku, a nawet pracują aż do śmierci (dotyczy to np. naukowców).
Jaka będzie więc przyszłość? Czy grupa starszych pracowników będzie się powiększać czy zmniejszać? Choć trudno tu o precyzyjne przewidywania, to zdecydowana większość prognoz mówi, że odsetek starszych pracowników jednak będzie rosnąć. Jakie może mieć to konsekwencje w pracy? Czym różnią się młodzi i starsi pracownicy?
Wypadki
Wydawałoby się, że z wiekiem liczba wypadków przy pracy powinna się zwiększać. Starsi ludzie mają bowiem wolniejszy refleks, pogarsza się ich spostrzegawczość (jedynym zmysłem, który może oprzeć się niszczącemu działaniu czasu jest smak) i koordynacja wzrokowo-ruchowa. Także pewne wymiary inteligencji pogarszają się z wiekiem. Sześćdziesięciolatkowie na przykład wykonują zadania umysłowe wolniej niż młodzi ludzie. A im trudniejsze zadanie, tym wyraźniejsza jest ta różnica.
Z drugiej strony jednak, starsi pracownicy mają też swoje zalety w porównaniu z młodymi. Na przykład, choć wolniej wykonują zadania i różnica ta jest łatwo wykrywalna w laboratorium psychologicznym, w życiu jest to niemal niezauważalne - w większości codziennych zadań owo spowolnienie wynosi bowiem jedynie około jednej sekundy! Zresztą związek między inteligencją a osiągnięciami w pracy okazuje się zmniejszać wraz ze wzrostem doświadczenia zawodowego, które jest w oczywisty sposób związane z wiekiem. Okazuje się również, że starsi ludzie mają przewagę intelektualną nad młodymi w niektórych zadaniach. Na przykład lepiej rozumują w sytuacji wyboru.
W pewnym eksperymencie proszono, aby młodzi i starzy ludzie wybrali lody, które będą im najbardziej smakować. Mieli do wyboru dwie możliwości (np. lody waniliowe i czekoladowe) lub trzy (np. waniliowe, czekoladowe i jeszcze truskawkowe). Okazało się, że młodzi ludzie zachowują się nielogicznie: jeśli wybierali spośród dwóch smaków, decydowali się na np. waniliowy, odrzucając czekoladę, a gdy dochodziła jeszcze jedna opcja do wyboru, to decydowali się na smak czekoladowy i odrzucali wanilię, o której byli wcześniej przekonani, że będzie im najbardziej smakować. Starsi ludzie byli spójni w swoich wyborach.
Starsi pracownicy mają też przewagę nad młodymi pod względem doświadczenia związanego z pracą, zwykle mają lepiej opanowane umiejętności, potrzebne do jej wykonania oraz posiadają bardziej złożony obraz swojej pracy.
Badacze potwierdzili również stereotypowe przekonania o większej lekkomyślności młodych pracowników. Im pracownik starszy, tym bardziej odpowiedzialną postawę ma wobec przepisów bezpieczeństwa (np. częściej podporządkowuje się bezpiecznym procedurom).
Ostatecznie okazuje się, że więcej wypadków przy pracy powodowanych jest przez młodych pracowników. Wraz z wiekiem częstotliwość wypadków jest coraz niższa. Jednak gdy starszy pracownik powoduje wypadek, jest on z reguły poważniejszy w skutkach (mierzonych długością czasu nieobecności w pracy).
Satysfakcja z pracy
Satysfakcja z pracy przekłada się na mniejszą absencję, zaangażowanie, mniejszą fluktuację itp. Generalnie biorąc, satysfakcja z pracy rośnie z wiekiem. Co prawda młodzi pracownicy po podjęciu pracy z reguły są z niej zadowoleni, ale ta wczesna satysfakcja szybko się zmniejsza. Zwłaszcza jeśli pracownik czyni zbyt wolne postępy, nie rozwija się i nie awansuje. Po kilku latach często pojawia się zniechęcenie i przekonanie, że własny rozwój jest zbyt powolny.
Z drugiej strony, wielu doświadczonych, starszych pracowników jest zdania, że dobre wykonanie pracy nie prowadzi do uzyskiwania nagród, w związku z czym aspiracje i zaangażowanie w pracę pod koniec życia zawodowego spadają.
Wygląda na to, że młodzi pracownicy są raczej niezadowoleni, starsi z kolei stają się odrobinę cyniczni. Skąd w takim razie ta narastająca wysoka satysfakcja?
Możliwe są tu różne wyjaśnienia. Wiek i doświadczenia zazwyczaj idą w parze z większym zaufaniem do siebie (także pracodawcy mówią o tym, że starsi pracownicy są bardziej lojalni, staranni i bardziej społecznie nastawieni niż młodzi), kompetencjami, wysoką samooceną (samoocena zwykle rośnie z wiekiem) i odpowiedzialnością. To sprzyja osiągnięciom i wyższym zarobkom. Możliwe więc, że właśnie dlatego starsi pracownicy są bardziej zadowoleni.
Może być jednak i tak, że wraz z wiekiem pracownicy rezygnują z przypisywania pracy wielkiego znaczenia i dążą do samorealizacji raczej w innych dziedzinach życia (np. mają poczucie spełnienia w rodzinie czy dzięki hobby). W związku z tym zmniejszają swoje oczekiwania co do życia zawodowego, a to prowadzi do mniejszej frustracji, która ujawnia się w badaniach.
Satysfakcja i samoocena
To drugie wytłumaczenie wydaje się sensowne. Gdybyśmy zbadali związek między satysfakcją życiową i satysfakcją zawodową, to okaże się, że z czasem jest on coraz słabszy.
U młodych pracowników w o wiele większym stopniu samoocena i satysfakcja życiowa związana jest z wykonywaną pracą. U starszych pracowników ten związek jest niedostrzegalny. Wygląda na to, że starsi pracownicy rzeczywiście czerpią poczucie spełnienia i zadowolenia z innych dziedzin życia.
Mimo to badania pokazały, że z wiekiem rośnie identyfikacja człowieka z pracą, którą wykonuje. Tuż po podjęciu pracy ludzie nie myślą jeszcze o sobie w kategoriach wykonywanego zawodu, z biegiem czasu jednak identyfikują się z nim.
Warto dodać, że identyfikacja z pracą nie jest tożsama z identyfikacją z organizacją. Ktoś może myśleć o sobie jak o nauczycielu, ale nie lubić szkoły, w której aktualnie pracuje.
Ageizm
Stereotypy na temat starych pracowników są silnie zakorzenione i przekładają się na dyskryminowanie pracowników ze względu na ich wiek. To zjawisko nazywane jest ageizmem. Dotyka ono mężczyzn po 45.-50. roku życia, a kobiet już około 35. roku.
Dyskryminacja jest niezgodna z kodeksem pracy i może być podstawą kroków prawnych podjętych przez pracownika.
Jest dowcip o tym, jak w czasach kryzysu szef chce zwolnić jednego ze swoich czterech pracowników. Wzywa wszystkich i mówi: - Ciebie, Marto, nie mogę zwolnić, bo posądzą mnie o dyskryminację płci. Ciebie, Dawidzie, też nie mogę zwolnić, bo jeździsz na wózku. Zaraz będzie, że dyskryminuję niepełnosprawnych. Ty, Owen, jesteś nie do ruszenia, bo jesteś gejem. Ale ty John?
Na to przerażony John mówi: - Czuję, że zaczynam się bardzo szybko starzeć.
W praktyce jednak bardzo trudno jest udowodnić, że nieprzychylne decyzje (np. odrzucenie CV) zostały podjęte ze względu na wiek pracownika. Tego typu dyskryminacja ma jednak miejsce podczas rekrutacji, przy przyznawaniu awansów czy zwalnianiu z pracy. Pracodawcy na przykład o wiele chętniej wysyłają na szkolenia młodych ludzi niż starszych.
Na szczęście pod względem ageizmu Polska nie wypada źle na tle innych narodów Europy. Najgorzej jest w Niemczech - prawie 60 proc. pracowników twierdzi, że zaobserwowało tego typu dyskryminację. Stosunkowo tolerancyjni są Belgowie, gdzie 78 proc. pracowników twierdzi, że nie ma tego problemu. Polacy są pomiędzy nimi.
dr Marcin Florkowski, psycholog
Czytaj również:
Świadczenia dla bezrobotnych znów bezterminowo
Jaki powinien być idealny urlop?
