Co zrobić, żeby nie dziedziczyć długów? Złóż ten wniosek w ciągu 6 miesięcy

Zasada sukcesji uniwersalnej, zapisana w art. 922 § 1 KC, stanowi, że z chwilą śmierci spadkodawcy jego prawa i obowiązki majątkowe przechodzą na jedną lub kilka osób - spadkobierców - zgodnie z przepisami prawa spadkowego. Oznacza to, że spadek jest swoistym "pakietem", który obejmuje zarówno aktywa (np. nieruchomości, oszczędności, ruchomości), jak i pasywa (np. kredyty, zaległe rachunki, podatki, należności wobec wierzycieli). Spadkobierca, przyjmując spadek, staje się odpowiedzialny za całość tego dziedzictwa, chyba że zdecyduje się na jedną z dostępnych opcji ograniczenia lub uniknięcia odpowiedzialności.

Długi spadkowe mogą przybierać różne formy, w tym:

• zobowiązania finansowe: kredyty bankowe, pożyczki prywatne, leasing, karty kredytowe;
• zobowiązania publiczne: zaległe podatki, składki ZUS, mandaty;
• zobowiązania cywilne: niezapłacone rachunki, należności wobec dostawców, czynsz;
• zobowiązania wynikające z orzeczeń sądowych: np. alimenty, odszkodowania za czyny niedozwolone.

Długi spadkodawcy przechodzą na osoby, które dziedziczą spadek na podstawie dziedziczenia ustawowego. W sytuacji, w której spadkodawca nie pozostawił testamentu, spadek przypada krewnym zgodnie z hierarchią określoną w Kodeksie cywilnym (art. 931-935 KC). W pierwszej kolejności dziedziczą dzieci spadkodawcy i ich zstępni oraz małżonek, w dalszej kolejności rodzice, rodzeństwo, a następnie dalsi krewni. Jeśli nie ma spadkobierców, spadek przypada gminie lub Skarbowi Państwa.

Natomiast jeśli spadkodawca pozostawił testament, długi przechodzą na osoby wskazane w testamencie, niezależnie od więzów rodzinnych (np. przyjaciel, organizacja charytatywna). Dziedziczenie długów dotyczy także zapisobierców windykacyjnych. W testamencie notarialnym spadkodawca może wskazać konkretne osoby, które otrzymają określone składniki majątku (np. mieszkanie, samochód). W takim przypadku zapisobierca windykacyjny odpowiada za długi spadkowe tylko w zakresie wartości otrzymanego przedmiotu, o ile nie jest jednocześnie spadkobiercą (art. 981 KC).

Polskie prawo przewiduje trzy możliwości postępowania wobec spadku, z których każda ma inne skutki prawne, zwłaszcza w kontekście odpowiedzialności za długi spadkowe:

• odrzucenie spadku: to najbardziej radykalne rozwiązanie, które pozwala całkowicie uniknąć dziedziczenia zarówno majątku, jak i długów spadkodawcy. Decydując się na ten krok, spadkobierca zrzeka się wszelkich praw do spadku, co oznacza, że nie otrzyma żadnych aktywów (np. nieruchomości, oszczędności), ale też nie poniesie odpowiedzialności za długi, takie jak kredyty, zaległe podatki czy należności wobec wierzycieli;
  
  
• przyjęcie spadku wprost: oznacza pełną akceptację spadku, zarówno aktywów, jak i pasywów, bez jakichkolwiek ograniczeń odpowiedzialności. Spadkobierca, który wybierze tę drogę, odpowiada za długi spadkowe całym swoim majątkiem - nie tylko tym, co odziedziczył, ale także swoim majątkiem osobistym (np. oszczędnościami, wynagrodzeniem za pracę czy nieruchomościami nabytymi niezależnie od spadku).Tego rodzaju decyzja jest ryzykowna, szczególnie gdy długi przewyższają wartość odziedziczonego majątku;
  
  
• przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza: spadkobierca odpowiada za długi spadkodawcy, ale tylko do wysokości wartości aktywów spadkowych. Innymi słowy, wierzyciele nie mogą dochodzić swoich roszczeń z majątku osobistego spadkobiercy - odpowiedzialność ogranicza się do tego, co wchodzi w skład spadku. Kluczowym elementem tej opcji jest sporządzenie spisu inwentarza, czyli szczegółowego wykazu majątku spadkowego, który określa, co dokładnie wchodzi w skład spadku i jaka jest jego wartość.

Przed 18 października 2015 roku brak decyzji spadkobiercy w terminie sześciu miesięcy oznaczał automatyczne przyjęcie spadku wprost, co mogło prowadzić do dramatycznych konsekwencji finansowych, zwłaszcza w przypadku nieświadomości długów spadkodawcy. Reforma prawa spadkowego wprowadziła przełomową zmianę: zgodnie z art. 1015 § 2 KC, jeśli spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia w wyznaczonym terminie, spadek uznaje się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza. Ta zmiana stanowi swoistą "tarczę ochronną" dla spadkobierców, szczególnie tych, którzy nie są w pełni świadomi sytuacji finansowej spadkodawcy lub nie zdążą podjąć decyzji w terminie. Dzięki temu ryzyko nieograniczonej odpowiedzialności za długi zostało znacznie zredukowane.

Jeżeli wysokość długów przewyższa wartość majątku - mieszkanie obciążone kredytem hipotecznym, samochód z zaległymi ratami leasingowymi - odrzucenie spadku będzie najbezpieczniejszą opcją. Oświadczenie o odrzuceniu należy złożyć w sądzie rejonowym lub u notariusza, osobiście bądź przez pełnomocnika z uwierzytelnionym pełnomocnictwem. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Decyzja ta zrywa wszelką odpowiedzialność, lecz wymaga działania w sześciomiesięcznym terminie.

• Spadek z "dobrodziejstwem inwentarza"

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza to droga dla tych, którzy chcą zachować majątek, minimalizując ryzyko. Odpowiedzialność za długi ogranicza się do wartości aktywów spadkowych, co reguluje artykuł 1031 § 2 KC: "W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku". Sporządzenie inwentarza - prywatnego lub przez komornika - jest tu kluczowe.

Prywatny inwentarz, składany w sądzie lub u notariusza (koszt notarialny do 200 zł netto + VAT), wymaga ujawnienia wszystkich znanych aktywów i długów. Jeśli pominiesz dług, ale wykażesz należytą staranność, unikniesz dodatkowej odpowiedzialności, co potwierdza artykuł 1032 § 2 KC: "Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, nie odpowiada za długi spadkowe ponad wartość stanu czynnego spadku, choćby nie wiedział o istnieniu niektórych długów spadkowych, pod warunkiem że dochował należytej staranności przy ustalaniu stanu czynnego spadku".

• Oświadczenie w imieniu dziecka - uproszczona ścieżka

Od 15 listopada 2023 roku prawo ułatwia rodzicom ochronę dzieci przed długami spadkowymi. Zgodnie z nową regulacją (ustawa z 26 stycznia 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw), rodzice mogą odrzucić spadek w imieniu małoletniego dziecka bez zgody sądu opiekuńczego, jeśli:

• drugi rodzic wyraża zgodę,
• wszystkie inne dzieci również odrzucają spadek.

Deklarację składa się u notariusza lub w sądzie. W przypadkach, gdy dziecko dziedziczy jako pierwsze w kolejności lub drugi rodzic się nie zgadza, zgoda sądu wciąż jest wymagana. Artykuł 1018 § 1 KC w połączeniu z nowymi przepisami daje rodzicom większą swobodę, ale wymaga precyzyjnego działania w terminie.

• Sprawdź krąg spadkobierców

Zmiany wprowadzone od 15 listopada 2023 roku ograniczyły krąg spadkobierców ustawowych w trzeciej grupie spadkowej. Zgodnie z artykułem 933 § 1 KC w brzmieniu po nowelizacji: "W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, spadek przypada dziadkom spadkodawcy i ich zstępnym". Oznacza to, że kuzyni są obecnie najdalej spokrewnionymi osobami, które mogą dziedziczyć  - miało to na celu uproszczenie procedury i ograniczenie ryzyka nieoczekiwanych roszczeń.

Sporządzenie inwentarza spadku przez komornika to ważny krok w prawie spadkowym, szczególnie gdy spadek obejmuje znaczne długi lub istnieje ryzyko sporów z wierzycielami. Zgodnie z art. 1036 KC, oficjalny spis majątku i zobowiązań, przygotowany przez komornika na zlecenie sądu, ma wysoką moc dowodową, co chroni spadkobiercę przed kwestionowaniem wartości spadku. Jest to szczególnie istotne przy przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, które ogranicza odpowiedzialność za długi do wartości odziedziczonego majątku. Inwentarz komorniczy warto rozważyć, gdy spadek jest złożony, obejmuje nieruchomości lub niejasne długi, albo gdy wierzyciele mogą podważać prywatny wykaz inwentarza.

Procedura złożenia wniosku do sądu rejonowego wiąże się z opłatą sądową 100 zł oraz stałą opłatą komorniczą 400 zł, do której mogą dojść koszty biegłych za wycenę majątku, np. nieruchomości. Komornik sporządza protokół, uwzględniając aktywa (np. mieszkania, samochody) i pasywa (np. kredyty, zaległości podatkowe), co pozwala precyzyjnie określić granicę odpowiedzialności spadkobiercy. Proces ten jest czasochłonny i kosztowny, ale zapewnia pewność prawną, zwłaszcza w spornych sytuacjach lub przy braku pełnej wiedzy o stanie finansowym spadkodawcy.

Inwentarz komorniczy nie zawsze jest konieczny - w prostych sprawach, gdy skład spadku jest jasny, a długi niewielkie, wystarczy tańszy prywatny wykaz inwentarza. Decyzję warto poprzedzić analizą kosztów i korzyści oraz konsultacją z prawnikiem, szczególnie jeśli spadek budzi wątpliwości.

Przeczytaj również:

Spadek po zadłużonych rodzicach. Jak uniknąć długów?

Spadek po samotnym wujku. W tym wypadku to ty go dostaniesz

Prawo do zachowku. Kiedy musisz podzielić się spadkiem z innymi?