Tajemnice gotówki krążącej w obiegu - co warto wiedzieć o pieniądzach

Monika Krześniak-Sajewicz, Interia.pl: Niedawno NBP wyemitował i wprowadził do obiegu nowy banknot 500 zł. Zapotrzebowanie na nowy nominał jest tak duże, że poszukiwany jest na aukcjach i serwisach zakupowych. Jak to jest w praktyce? Banknot 500 zł jest dostępny dla przeciętego Polak czy nie?

Marek Oleś, dyrektor Departamentu Emisyjno-Skarbcowego Narodowego Banku Polskiego: - Każdy może, na bieżąco i po cenie nominalnej, zamienić gotówkę na dowolną liczbę banknotów 500 zł. Wystarczy w tym celu przyjść do oddziału Narodowego Banku Polskiego.

- Oczywiście istnieje grupa kolekcjonerów, która w sytuacji, gdy pojawia się nowy nominał, poszukuje banknotów o określonej numeracji i serii AA, w zależności od swojego upodobania. Na przykład ktoś chce mieć banknot, który w serii ma same siódemki i wówczas poszukuje go na aukcjach. Tak, że ten nadzwyczajny popyt, o którym słyszymy, jest sztucznie wykreowany.

- To jest naturalna sytuacja, bo banki i operatorzy bankomatów powoli dostosowują swoje urządzenia do nowego nominału. NBP, jako emitent, w procesie modernizacji banknotów dochował terminów. W przypadku banknotu 500 zł, o pracach nad nim informowaliśmy już w czerwcu 2015 roku.

- Technicznie sprawa nie jest skomplikowana. To są jednak także decyzje biznesowe, kiedy właściciel chce dostosować swoje urządzenia. Obligatoryjnego terminu na dostosowanie bankomatów czy wpłatomatów nie ma.

Nowy banknot 500 zł /NBP

NBP przeprowadzał dwie duże modernizacje banknotów, pierwszą w kwietniu 2014, a na początku 2016 roku wyemitował nową 200-kę. Czy w obiegu są już głównie nowe banknoty, czy nadal krąży dużo starych?

- Pierwsza modernizacja została zakończona w kwietniu 2014 roku, kiedy NBP wyemitował zmodernizowane banknoty w nominałach 10, 20, 50 i 100 zł. W przypadku banknotów 10 i 20 zł proces naturalnej wymiany jest szybszy i już 70-80 proc. banknotów krążących w obiegu to banknoty nowej emisji. W przypadku wyższych nominałów trwa to wolniej i obecnie nowe banknoty to 37- 50 proc. Tempo wymiany jest związane z czasem życia banknotów i ich zużywaniem się, a na to nakłada się struktura zapasu w NBP w podziale na banknoty zmodernizowane oraz starej emisji. W efekcie udział banknotów z emisji 1994 roku dla wyższych nominałów spada dość powoli, ale szybsze tempo nie jest konieczne, bo liczba fałszerstw jest niewielka.

A można oszacować, ile fałszywych banknotów krąży w obiegu?

- Skala fałszerstw jest bardzo niska w odniesieniu do starej emisji i jeszcze niższa w emisji zmodernizowanej. Do oszacowania tego zjawiska stosujemy miarę, jaką jest liczba ujawnionych fałszerstw na milion sztuk banknotów w obiegu. W ubiegłym roku ten wskaźnik wynosił 3,6 sztuki na 1 milion banknotów.

Czy nowe banknoty są produkowane z innego materiału niż kiedyś?

- To wciąż jest podłoże papierowe, a surowcem do jego wytworzenia jest bawełna. W banknotach zmodernizowanych gramatura jest minimalnie różna. Dodatkowo wzmacniamy odporność banknotów na zabrudzenia. W obiegu są już banknoty o nominałach 10 i 20 zł, z powłokami ochronnymi, czyli pokryte warstwą specjalnego lakieru, co zwiększa ich trwałość. Różnicę wyczują raczej tylko profesjonaliści, przeciętny użytkownik nawet się nie zorientuje, że ma w rękach akurat tę wersję. "Cykl życia" tych banknotów jest znacznie dłuższy. To z kolei pozwala ograniczyć koszty emisji, a przede wszystkim poprawia jakość banknotów w obiegu.

Jak długie jest "życie" pojedynczego banknotu, czyli jak długo krąży zanim zostanie wymieniony na nowy?

- W Polsce w obiegu znajduje się 1,9 miliarda banknotów. Trzeba jednak pamiętać, że rolę czysto transakcyjną - poprzez użycie w obsłudze płatności - pełnią szczególnie niższe nominały, czyli 10, 20 i 50 zł. W przypadku wyższych nominałów duża ich część funkcjonuje jako forma oszczędzania. Trudno oszacować ten udział, ale w większości krajów od 35 proc. do 50 proc. banknotów mogą stanowić oszczędności, a tylko pozostała część krąży w obiegu.

- Czas życia banknotu dla nominałów 10, 20 i 50 wynosi od 2 do 4 lat, a dla wyższych, czyli 100 i 200 zł, cykl jest dłuższy - około 10-12 lat. W największym stopniu zależy to od tego, jak często banknot przechodzi z rąk do rąk.

Ile banknotów rocznie trzeba zniszczyć ze względu na zużycie?

- Rocznie niszczymy średnio około 200 mln sztuk banknotów. To nie jest duża liczba, biorąc pod uwagę, że w obiegu są ich blisko 2 miliardy.

Chyba każdy z nas kiedyś niechcący uprał pieniądze upchnięte w kieszeni ubrania. Czego najbardziej nie lubią banknoty, czyli co je najbardziej niszczy?

- W wyniku prania banknoty blakną, ale najczęściej nadają się do dalszego użytku, bo charakterystyka chemiczna farb oraz techniki druku sprawiają, że są wytrzymałe nawet na moczenie w wodzie, czy oddziaływanie wielu najczęściej spotykanych środków chemicznych. Jednak najgorsze dla banknotów jest ich składanie czy wręcz zgniatanie, co powoduje uszkodzenia mechaniczne. Dlatego warto częściej używać portfeli i nie upychać pieniędzy po kieszeniach. Fatalną praktyką są także napisy, najczęściej liczby - sorter działający w cyklu zamkniętym identyfikuje napisy jako plamy na banknocie i kieruje banknot do zniszczenia. Banknoty także bardzo niszczy praktyka stosowana przez niektóre sieci detaliczne, gdzie wpłaty banknotów i monet są przekazywane do firm przeliczających łącznie w jednym opakowaniu, najczęściej w tzw. kopercie bezpiecznej.

Kiedy banknot uznaje się za na tyle zniszczony, że możemy odmówić przyjęcia go?

- W zwykłych codziennych transakcjach trzeba to ocenić zdroworozsądkowo, nie ma szczegółowych wytycznych. Na przykład wówczas, gdy jest przedarty, jeśli ma brakujące fragmenty, czy jest nadmiernie zabrudzony.

A gdzie możemy wymienić zniszczony banknot?

- Oczywiście w oddziałach NBP, ale jest ich tylko szesnaście. Zgodnie z przepisami wymiana jest możliwa w kasach banków komercyjnych. To jest ich obowiązek. Zdarzają się oczywiście sytuacje, w których stopień zniszczenia jest wysoki. Wówczas taki banknot może być wymieniony jedynie w NBP. W przypadku podejrzenia co do autentyczności ścieżka postępowania jest inna.

Kiedy banknot uznaje się za zniszczony na tyle, że posiadacz nie jest w stanie go wymienić na nowy?

- Przepisy prawa są w tych kwestiach dość skomplikowane. W uproszczeniu można powiedzieć, że banknotu nie wymienimy, jeśli zachowane jest mniej niż 45 proc. jego pierwotnej powierzchni. Natomiast w przypadku, gdy zachowane jest od 45 do 75 proc. pierwotnej powierzchni pochodzącej z tego samego banknotu, zostanie wymieniony za połowę jego wartości nominalnej. Jeśli zachowało się ponad 75 proc. powierzchni, a także banknot jest poplamiony lub przerwany, jednak nie ma wątpliwości, że części pochodzą z tego samego banknotu, to bank wymieni go za pełną wartość nominalną.

Coraz częściej płacimy kartą. Czy gotówka odejdzie szybko do lamusa?

- Rozwój obrotu bezgotówkowego w Polsce jest imponujący, jest także coraz więcej instrumentów płatniczych, jednak uważam, że z gotówką nie rozstaniemy się całkowicie jeszcze wiele lat. Najszybciej na obrót bezgotówkowy przechodzą kraje skandynawskie, znacznie mniejsze od Polski i o doskonałej infrastrukturze dla płatności bezgotówkowych, ale i tam od czasu do czasu identyfikuje się problemy związane z dostępnością gotówki, zwłaszcza w małych miejscowościach czy obszarach rolniczych. Powszechny obrót bezgotówkowy pozostaje nadal kwestią przyszłości, a odwrót od gotówki zależy przede wszystkim od zmiany zwyczajów płatniczych społeczeństwa. Zaletą gotówki jest natychmiastowość rozliczeń. W przypadku korzystania z narzędzi elektronicznych, w sytuacji awarii systemów i wielu innych nieoczekiwanych zdarzeń nie zrealizujemy najprostszych i codziennych płatności.

A jeśli chodzi o monety, to czy można się spodziewać, że te najdrobniejsze znikną z obiegu?

- Przypomnę, że na przełomie 2012 i 2013 roku bank centralny zgłaszał potrzebę wprowadzenia rozwiązań, zgodnie z którymi płatności gotówkowe, a dokładnie łączna kwota płatności byłyby zaokrąglana, ale ten pomysł nie zyskał wówczas aprobaty Ministerstwa Finansów. Mamy więc dziewięć nominałów monet, a siła nabywcza 1- i 2-groszówek jest znikoma. W obiegu jest ponad 16,4 miliardów monet, z czego gros (68 proc.) to te najdrobniejsze 1, 2 i 5-groszówki. Monety te po kilku cyklach transakcyjnych znikają z obszaru efektywnych transakcji.

- Rozwiązaniem pośrednim, jakie wzorem wielu banków centralnych zastosował Narodowy Bank Polski, była zmiana stopu na monety stalowe pokrywane mosiądzem. Koszty produkcji są oczywiście niższe, ale monety te nadal znikają z obrotu gospodarczego.

Rozmawiała Monika Krześniak-Sajewicz

Pobierz darmowy program do rozliczeń PIT 2016

NBP