Kary za niedozwolone zapisy w umowach z konsumentami

Niejednokrotnie wzór stworzony kilka lat temu z myślą o jak najlepszym zabezpieczeniu interesów przedsiębiorcy może na niego ściągnąć problemy. Postanowienia, które wprowadzono do wzoru, bo brzmiały bardzo korzystnie dla przedsiębiorcy, często są tzw. niedozwolonymi klauzulami umownymi. Klauzule niedozwolone to postanowienia umowy zawieranej z konsumentem, które nie zostały z nim indywidualnie uzgodnione i które kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Przykładowy katalog takich zapisów zawarty jest w art. 385³ K.c. Konsument to osoba fizyczna zawierająca umowę w celu niezwiązanym bezpośrednio z prowadzoną działalnością gospodarczą lub zawodową.

Szczególna ochrona konsumentów przed niedozwolonymi zapisami we wzorach umów uzasadniona jest tym, że są oni słabszą stroną umowy. Z reguły nie mają żadnego wpływu na ich treść, podpisują przygotowane wcześniej dokumenty niejednokrotnie nawet ich nie czytając.

Swoje wzory umów powinni przejrzeć w szczególności ci przedsiębiorcy, którzy opracowywali je samodzielnie, naśladując wzory stosowane przez innych czy kompilując własny wzór z kilku innych. Z reguły w ten sposób dochodzi do powielania niedozwolonych zapisów umownych. W celu ich wyeliminowania stworzono rejestr klauzul niedozwolonych. Jest on dostępny na stronie internetowej www.uokik.gov.pl. Do rejestru wpisywane są postanowienia umowne uznane za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Wpisanie do rejestru klauzuli stosowanej przez konkretnego przedsiębiorcę wywołuje skutek wobec wszystkich firm. Żaden przedsiębiorca nie powinien posługiwać się takim postanowieniem we wzorze umowy z konsumentem.

Rejestr zawiera już ok. 2000 wpisów. Z każdym miesiącem przybywa nowych. To m.in. efekt działań UOKiK, który systematycznie przeprowadza badania wzorów umów stosowanych przez poszczególne branże, a w razie wykrycia nieprawidłowości, których firmy nie chcą dobrowolnie usunąć, kieruje sprawy do sądu. Do wpisania do rejestru wielu niedozwolonych postanowień doprowadzili również konsumenci, gdy na tle zapisów w umowie wywiązał się spór z przedsiębiorcą. Spore sukcesy na tym tle mają także stowarzyszenia ochrony praw konsumentów.

Prosty sprawdzian pozwalający w kilka sekund stwierdzić, że umowa zawiera niedozwolone zapisy polega na przeczytaniu jej końcowych postanowień. Czy jest tam postanowienie, że spory wynikłe na tle umowy będzie rozstrzygał sąd właściwy dla siedziby przedsiębiorcy? Odpowiedź twierdząca oznacza, że właśnie została wykryta pierwsza niedozwolona klauzula we wzorze umowy. Jest ona jedną z najczęściej powtarzanych, a jej obecność świadczy o tym, że wzór umowy nie został sporządzony z uwzględnieniem przepisów o niedozwolonych klauzulach umownych. Inny często powielany nieprawidłowy zapis mówi o skuteczności doręczenia korespondencji na ostatni podany przez klienta adres, nawet gdyby okazał się on nieaktualny.

Przepisy o niedozwolonych klauzulach odnoszą się tylko do klientów będących konsumentami. Nie mają zastosowania do umów zawieranych między przedsiębiorcami. Dlatego dobrym rozwiązaniem jest stosowanie dwóch różnych wzorów umów: jednego dla konsumentów, drugiego dla przedsiębiorców.

Postanowienia niedozwolone nie wiążą konsumenta (art. 385¹ K.c.). W razie sporu przed sądem konsument będzie mógł powoływać się na to, że nie jest związany konkretnymi zapisami umowy.

Konsekwencje dla przedsiębiorcy stosującego niedozwolone zapisy na tym się nie kończą. Jeśli zostanie pozwany do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, to w razie przegranej będzie musiał ponieść koszty procesu. Ponadto stosowanie w relacjach z konsumentami postanowień umownych wpisanych prawomocnie do tego rejestru stanowi naruszenie zbiorowych interesów konsumentów. Grozi za to kara nakładana przez Prezesa UOKiK. Podstawą ustalenia wysokości kary jest przychód osiągnięty przez przedsiębiorcę w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary.

Zgodnie z wytycznymi wydanymi przez UOKiK, za każde niedozwolone postanowienie umowne kwota bazowa kary, w zależności od stopnia jego szkodliwości dla interesów konsumentów, wynosi od 0,02% do 0,1% przychodu przedsiębiorcy z roku poprzedniego. W przypadku kumulacji naruszeń polegających na stosowaniu niedozwolonych postanowień umownych kwota bazowa nie przekroczy 0,5% przychodu. Kwota bazowa może zostać zmniejszona lub zwiększona w zależności od tego, czy w konkretnej sprawie wystąpią okoliczności łagodzące, czy obciążające.

Za okoliczności łagodzące uznawane jest m.in. zaniechanie przez przedsiębiorcę stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów przed wszczęciem postępowania przez Prezesa UOKiK, bądź niezwłocznie po jego wszczęciu. Na zmniejszenie kwoty bazowej kary mogą też liczyć przedsiębiorcy, którzy aktywnie współdziałali z Prezesem UOKiK w trakcie postępowania. Podobnie premiowana jest pozytywna reakcja na wszczęcie postępowania poprzez podjęcie działań mających na celu zaprzestanie dotychczasowej praktyki. W przypadku kumulacji okoliczności łagodzących kara nie może zostać zmniejszona o więcej niż 90% kwoty bazowej.

Jako okoliczności obciążające traktowane są w szczególności: umyślność naruszenia, uprzednie stosowanie praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów, znaczny zasięg terytorialny naruszenia, znaczne korzyści uzyskane w związku ze stosowaniem stwierdzonej praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów. W przypadku kumulacji okoliczności obciążających kara nie może zostać zwiększona o więcej niż 200% kwoty bazowej.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.),
  
• ustawa z dnia 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. nr 50, poz. 331 ze zm.).

autor: Andrzej Janowski
Gazeta Podatkowa Nr 689 z dnia 2010-08-16

GOFIN podpowiada