Ochrona wierzycieli przed ukrywającymi majątek dłużnikami
Niektórzy dłużnicy, widząc, że realne jest wkroczenie komornika i zajęcie ich majątku, próbują go "ratować" poprzez "przepisywanie" na członków rodziny czy zawieranie często fikcyjnych transakcji sprzedaży. Takie umowy można podważyć, choć nie jest to proste. Dłużnik i osoby z nim w tym procederze współpracujące narażają się też na odpowiedzialność karną.
Jeśli wierzyciel nie może odzyskać pieniędzy od dłużnika, bo ten np. podarował wartościową nieruchomość swojemu synowi i nie jest już jej właścicielem, to dobrym rozwiązaniem będzie skorzystanie ze skargi pauliańskiej. Skarga pauliańska polega na złożeniu w sądzie pozwu przeciwko osobie trzeciej (tu: synowi dłużnika), w którym żąda się, aby konkretna czynność (tu: umowa darowizny) została uznana za bezskuteczną w stosunku do osoby, która z takim żądaniem wystąpiła.
Aby sąd taki pozew uwzględnił, musi być spełnionych kilka warunków (mowa o nich w dalszej części artykułu). Jeżeli wyrok będzie korzystny dla wierzyciela, to sąd uzna w nim, że dana czynność prawna jest bezskuteczna w stosunku do wierzyciela. Dzięki temu wierzyciel będzie mógł prowadzić egzekucję z nieruchomości, którą dłużnik podarował swojemu synowi, i to z pierwszeństwem przed ewentualnymi dłużnikami osobistymi syna dłużnika.
Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie pięciu lat. Termin ten liczy się od daty czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli (art. 534 K.c.).
Skorzystanie ze skargi pauliańskiej obwarowane jest spełnieniem kilku warunków. To wierzyciel w razie sprawy sądowej będzie musiał udowodnić, że są one spełnione.
Po pierwsze, ma ona zastosowanie do czynności prawnej dłużnika dokonanej z osobą trzecią z pokrzywdzeniem wierzycieli. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Jeśli więc wskutek tej czynności wierzyciel nie może odzyskać całości lub części pieniędzy, powinien rozważyć skorzystanie ze skargi pauliańskiej.
Po drugie, osoba trzecia wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową.
Po trzecie, dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli - miał on świadomość skutków podejmowanych czynności.
Po czwarte, o świadomości dłużnika, że krzywdzi wierzycieli, osoba trzecia wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
Sporo transakcji związanych z "ratowaniem" majątku przed wierzycielami polega na tzw. "przepisywaniu", czyli darowywaniu bądź sprzedawaniu go członkom rodziny lub osobom bliskim. Niekiedy na takich transakcjach korzystają też przedsiębiorcy blisko współpracujący z dłużnikiem. Przepisy ułatwiają podważanie takich umów.
Jeżeli korzyść majątkową uzyskała osoba będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem, to domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Dzięki temu domniemaniu wierzyciel nie musi tej okoliczności udowadniać. Jeśli członek rodziny dłużnika twierdzi, że nie wiedział, iż dłużnik działa z pokrzywdzeniem wierzycieli, to powinien to udowodnić.
Przy umowach darowizny (nie tylko z osobami bliskimi) sprawa jest jeszcze prostsza. Jeżeli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Łatwe jest również podważenie umów krzywdzących wierzycieli, dokonanych ze współpracującymi z dłużnikiem przedsiębiorcami. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z nim w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Skarga pauliańska może też być wykorzystywana przez organy podatkowe, które mają problemy ze ściągnięciem zaległości podatkowych. Konstrukcją skargi pauliańskiej objęta jest także w drodze zastosowania analogii wierzytelność publicznoprawna - uznał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 maja 2005 r., sygn. akt I CK 677/04 dotyczącym zaległości podatkowych. Może być ona skuteczna szczególnie w przypadku transakcji, których przedmiotem są nieruchomości. Urząd skarbowy ma dane o takich umowach, bo notariusze przesyłają im odpisy aktów notarialnych dotyczących takich transakcji.
Również ZUS może wykorzystywać skargę pauliańską (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2003 r., sygn. akt III CZP 85/02, dotyczący składek na ubezpieczenie społeczne).
Utrudnianie wierzycielom dochodzenia roszczeń jest przestępstwem. Osoba, która w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, może zostać skazana nawet na 5 lat pozbawienia wolności (art. 300 § 2 Kodeksu karnego).
Przestępstwem jest też tzw. pozorne bankructwo, czyli tworzenie nowej jednostki gospodarczej i przenoszenie na nią składników swojego majątku w sytuacji, gdy w ten sposób udaremnia się lub ogranicza spłacenie kilku wierzycieli (art. 301 K.k.).
Podstawa prawna:
- ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.),
- ustawa z dnia 6.06.1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. nr 88, poz. 553 ze zm.).
autor: Andrzej Janowski
Gazeta Podatkowa Nr 646 z dnia 2010-03-18
