Oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu lub groźby

Przepisy kodeksu cywilnego nie definiują pojęcia błędu, przyjmuje się natomiast, że błędem jest mylne wyobrażenie o istniejącym stanie sprawy lub w ogóle jego brak. O prawnej doniosłości błędu możemy mówić w sytuacji, kiedy spełnione zostaną następujące przesłanki: błąd musi dotyczyć treści czynności prawnej oraz musi być istotny. Ponadto, w przypadku złożenia oświadczenia woli innej osobie w ramach czynności prawnej odpłatnej, musi zaistnieć jedna z następujących okoliczności: druga strona wywołała błąd swoim działaniem lub zaniechaniem (także niezawinionym), o błędzie wiedziała lub z łatwością mogła go zauważyć.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 19 października 2000 r. (sygn. akt III CKN 963/98) "Warunkiem prawnej doniosłości błędu w świetle art. 84 kc jest przede wszystkim to, aby błąd składającego oświadczenie woli dotyczył treści czynności prawnej. Przepis ten zakłada więc istnienie po stronie składającego oświadczenie woli mylnego wyobrażenia o treści tego oświadczenia (pomyłka) lub o takich okolicznościach, jak np. fakty, do których odnosi się oświadczenie, normy prawne, mające zastosowanie do dokonywanej czynności prawnej, albo skutki prawne dokonywanej czynności prawnej". Błędem o prawnej doniosłości może więc być zarówno błąd co do faktów, jak i błąd co do prawa.

Błędem w rozumieniu art. 84 kc nie będą natomiast mylne oczekiwania oraz prognozy osoby składającej oświadczenie woli, które stanowiły motywację do dokonania określonej czynności prawnej, chyba że motywacja ta została włączona do treści czynności prawnej. Jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 grudnia 2000 r.(sygn. akt IV CKN 179/00) "Błąd w znaczeniu wady oświadczenia woli określany jest jako błąd postrzegania ("widzenia"), w odróżnieniu od błędu przewidywania i wnioskowania, które należą do sfery motywacyjnej podmiotu dokonującego czynności prawnej i tworzą pobudkę, pod wpływem której wyrażone zostało oświadczenie woli uznane następnie przez oświadczającego za "błąd", gdy okazało się, że oświadczenie nie osiągnęło zamierzonego i przewidywanego celu".

Warunek, aby błąd był istotny oznacza, że dokonujący określonej czynności prawnej musi działać w błędnym przekonaniu uzasadniającym przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści. Zachowanie składającego oświadczenie woli musi więc być nieracjonalne w świetle obiektywnych kryteriów życiowych oraz prawnych.

W przypadku podstępnego wywołania błędu przez drugą stronę uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej. Podstęp osoby trzeciej wywołuje takie same skutki, jak podstęp strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna.

Groźba, jako wada oświadczenia woli, polega na zachowaniu się grożącego stwarzającym stan zagrożenia po stronie innej osoby w celu wymuszenia od niej określonego oświadczenia woli, co skutkuje powstaniem po stronie osoby składającej oświadczenie woli obawy ograniczającej możliwość swobodnego podjęcia decyzji. W celu uznania prawnej doniosłości groźby musi być ona poważna oraz bezprawna.

Przesłanka powagi groźby zostanie spełniona, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie woli mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Niebezpieczeństwo grożące składającemu oświadczenie woli musi być realne, czyli możliwe do spełnienia, oraz posiadać określony ciężar, tj. nie może sprowadzać się do drobnej dolegliwości lub utrudnienia.

Bezprawność groźby polega zaś na takim zachowaniu, które jest sprzeczne z obowiązującymi przepisami prawnymi określającymi nakazy i zakazy lub z zasadami współżycia społecznego. Podkreślić jednak należy, iż w określonych okolicznościach za bezprawne może zostać uznane także takie zachowanie grożącego, które jest formalnie zgodne z prawem. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 marca 2002 r. (sygn. akt I CKN 1134/99) "bezprawność groźby (art. 87 kc) polega na sprzecznym z prawem działaniu grożącego lub wykorzystaniu działania formalnie zgodnego z prawem do osiągnięcia celu, dla którego prawo to nie przysługuje." Powyższe oznacza, że groźbę prawnie doniosłą w rozumieniu art. 87 kc będzie stanowiła np. zapowiedź zawiadomienia prokuratury o popełnieniu przestępstwa przez daną osobę w przypadku niezłożenia przez tę osobę oświadczenia woli o określonej treści, nie związanego w żaden sposób ze wspomnianym przestępstwem. Groźbą nie będzie natomiast zapowiedź skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego w celu wyegzekwowania przysługującej wierzycielowi należności w przypadku braku uiszczenia płatności przez dłużnika.

Pomiędzy groźbą a złożeniem oświadczenia woli musi zachodzić związek przyczynowy tego rodzaju, że w wyniku groźby powstaje stan obawy po stronie innej osoby, skutkujący złożeniem przez nią określonego oświadczenia woli zgodnie z żądaniem grożącego, przy czym groźba może pochodzić zarówno od drugiej strony czynności prawnej, jak i od osoby trzeciej.

W przypadku dokonania czynności prawnej pod wpływem błędu lub groźby istnieje możliwość jej unieważnienia poprzez uchylenie się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli. Prawo uchylenia się przysługuje wyłącznie osobie, której oświadczenie było dotknięte wadą, nigdy zaś drugiej stronie czynności prawnej. Oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych powinno być złożone bezpośrednio drugiej stronie stosunku prawnego: w razie błędu - przed upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby - przed upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał, przy czym forma pisemna takiego oświadczenia została zastrzeżona jedynie dla celów dowodowych. W wyniku skutecznego uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli czynność prawna staje się nieważna z mocą wsteczną (ex tunc), czyli od chwili jej dokonania. Tym samym uchylone zostają skutki prawne czynności dokonanej pod wpływem wady oświadczenia woli.

Andrzej Kostiw

aplikant radcowski Kancelaria Prawnicza Rachelski & Wspólnicy