Pożyczać, ale pod ścisłą kontrolą

W 2002 roku jest to kwota stanowiąca równowartość 18 tys. euro. Pieniądze te pochodzą z obowiązkowych składek banków oraz - oczywiście - z upłynnienia majątku upadłego banku.

Drugi sposób polega na zapobieganiu upadłości banku poprzez udzielenie mu we właściwym momencie pomocy finansowej - niskooprocentowanej pożyczki, która pozwala bankowi wzmocnić swoje finanse, odbudować kapitały, przeżyć trudne chwile i utrzymać się na rynku. Jest to tzw. działalność pomocowa Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, realizowana na podstawie zasady niższego kosztu (tzn. tańsze "ratowanie" banku czy wypłata depozytów gwarantowanych).

Obecnie z pomocy BFG korzysta 48 banków, w tym 16 banków komercyjnych i 32 banki spółdzielcze. Nie każdy bank może otrzymać pomoc Funduszu. Czasem jedynym wiarygodnym procesem sanacyjnym jest przejęcie działalności bankowej przez inny, silniejszy kapitałowo bank. Wtedy Fundusz może udzielić pomocy na wsparcie projektu przejęcia banku. Banki korzystające z pożyczek muszą mieć program postępowania naprawczego zatwierdzony przez Komisję Nadzoru Bankowego.

Bankowy Fundusz Gwarancyjny - co jest naturalne - interesuje się pieniędzmi, które pożyczył i monitoruje sytuację ekonomiczno-finansową wszystkich banków, którym udzielił pomocy. Nie jest to nadgorliwość Funduszu, lecz dbałość o interesy wierzycielskie, a także wymóg wynikający z ustawy o BFG. Ustawa nakłada obowiązek kontrolowania, a więc badania, czy pomoc finansowa jest wykorzystywana w sposób właściwy, czy program postępowania naprawczego jest prawidłowo realizowany i czy wzrasta bezpieczeństwo depozytów.

- W ramach tych kontroli - mówi Marek Pyła, członek Zarządu BFG - badamy, czy przesłanki, które leżały u podstaw udzielenia pożyczki, rzeczywiście są realizowane. Aby być przekonanym, że tak jest, musimy znać odpowiedź na kilka prostych pytań.

Pytanie pierwsze - czy pożyczka Funduszu służy wsparciu procesu sanacji, tzn. czy dodatkowy strumień dochodów uzyskany dzięki pomocy finansowej BFG jest wykorzystany na zwiększenie funduszy własnych banku i wzmocnienie jego finansów, czy też służy pokryciu bieżących kosztów działania banku.

Mówiąc inaczej - dochody z pożyczki nie mogą być przeznaczane na wynagrodzenia dla pracowników banku, lecz powinny tworzyć nadwyżkę finansową, która będzie odkładana i zapewni przyrost funduszy własnych i zwiększenie bezpieczeństwa banku w przyszłości. Niestety - jak wynika z obserwacji BFG - niektóre banki albo tego nie rozumieją, albo zapominają o tej zasadzie. Dlatego jednym z podstawowych parametrów badanych przez Fundusz jest wskaźnik obciążenia wyniku na działalności bankowej kosztami działania. Zarządzanie tym wskaźnikiem jest jednym z najtrudniejszych wyzwań dla zarządów banków realizujących programy postępowania naprawczego. Fundusz interesuje się również tym, jaka część nadwyżki wyniku na działalności bankowej nad kosztami działania banku została wypracowana dzięki dochodom z pomocy finansowej, a w jakim stopniu jest to rezultat prowadzenia przez bank własnej rentownej działalności.

Pytanie drugie - czy zarząd banku realizuje strategię działania zgodną z założeniami programu postępowania naprawczego w zakresie osiągania zdefiniowanych w programie i zatwierdzonych przez Komisję Nadzoru Bankowego celów ilościowych i jakościowych.

Cele ilościowe najczęściej wyrażają się poprzez parametry typu: poziom współczynnika wypłacalności, okres pokrywania strat z lat ubiegłych, założone parametry jakości portfela kredytowego lub wielkości funduszy własnych. Cele jakościowe odnoszą się do poprawy zarządzania ryzykami bankowymi, w tym - zwykle - ograniczenia ryzyka kredytowego. Miarą realizacji celów jakościowych są coraz lepsze procedury bankowe oraz kontrola ich przestrzegania.

Biorąc pod uwagę tak zdefiniowane cele, BFG bada, czy program postępowania naprawczego jest realizowany w sposób prawidłowy, a badanie to rozpoczyna się niezwłocznie po udzieleniu pomocy. Na ogół programy naprawcze są oceniane kwartalnie, ale analiza danych finansowych odbywa się na podstawie sprawozdań miesięcznych.

Na tej podstawie analitycy BFG potrafią w każdym momencie powiedzieć, czy obserwowane w banku zmiany idą we właściwym kierunku.

Pytanie trzecie - czy w wyniku realizacji programu naprawczego następuje wzrost bezpieczeństwa depozytów zgromadzonych w banku, poprawia się wypłacalność, bank odzyskuje trwałą zdolność do generowania zysków.

Pytanie to jest komplementarne w stosunku do pytania drugiego. Program naprawczy w znacznym stopniu determinuje strategię działania banku. Może jednak zaistnieć sytuacja, że niektóre założenia programu dezaktualizują się. Program staje się nieadekwatny do realnej sytuacji rynkowej, jak również wyzwań otoczenia konkurencyjnego. Wówczas należy bankowi zadać dodatkowe pytanie: "czy program należy zaktualizować"? Oznacza to weryfikację dotychczasowego programu naprawczego banku i uzyskanie ponownej akceptacji Komisji Nadzoru Bankowego, przy czym celem nadrzędnym każdej aktualizacji tego programu jest zawsze zapewnienie bezpieczeństwa depozytów i poprawa wypłacalności banku.

Pytanie czwarte, dodatkowe - czy w przypadku łączenia banków koszty przejęcia oraz sytuacja banku przejmowanego nie wpływa na pogorszenie stabilności i bezpieczeństwa banku przejmującego.

W projektach fuzji i przejęć, bank "silniejszy" przejmuje bank będący w kłopotach. Zdarza się jednak, że dopiero po przejęciu ujawniają się ryzyka, które wcześniej nie były brane pod uwagę i bank, który był "silny" nagle sam wymaga działań naprawczych, ponieważ w banku przejmowanym ujawniły się tzw. "trupy w szafie". Wbrew pozorom nie jest to sytuacja teoretyczna, a wręcz przeciwnie - dość typowa - twierdzi M. Pyła. Fundusz zawsze zwraca uwagę na konieczność przeprowadzenia badania sytuacji banku przed przejęciem tzw. due diligence, czyli próby zidentyfikowania wszelkich ryzyk oraz rozważenie wariantów pesymistycznych scenariuszy fuzji. Pomijanie lub niedocenianie tej fazy projektu nie jest zresztą typowo polską specyfiką. Na całym świecie przypadki niedoszacowania ryzyka fuzji i przejęć są powszechne.

Monitoring

BFG monitoruje wszystkie banki korzystające z pomocy finansowej:

- z pożyczek z funduszu pomocowego;

- z pożyczek z funduszu restrukturyzacji banków spółdzielczych.

Monitoringiem banków korzystających z pomocy finansowej zajmuje się w BFG zespół liczący 6 osób. Pracownicy ci posiadają specyficzne umiejętności analityczne, a większość dnia pracy spędzają przed ekranem komputera. Monitorowanie sytuacji banków odbywa się na podstawie:

- analizy danych wg sprawozdawczości przesyłanej przez banki do NBP,

- analizy sprawozdań z realizacji programów naprawczych,

- analizy raportów biegłych rewidentów, wyników inspekcji GINB, publikacji giełdowych, prasowych, analiz sektorowych itp.

Są to źródła informacji, które następnie poddawane są "obróbce".

Monitoring prowadzony w Bankowym Funduszu Gwarancyjnym posługuje się dwoma wyrafinowanymi instrumentami:

SMB (System Monitorowania Banków), czyli systemem przetwarzania danych sprawozdawczych oraz generowania podstawowych informacji dla potrzeb analizy finansowej,

SOR (System Oceny Ryzyka), czyli metodyką klasyfikacji banków według tzw. map ryzyka.

Monitoring ma za zadanie wczesne wykrywanie zagrożeń. Jest ono realizowane za pomocą:

- identyfikacji ryzyka Funduszu jako wierzyciela (pożyczkodawcy),

- identyfikacji ryzyka Funduszu jako instytucji środowiska regulacyjnego.

W rezultacie budowane są rekomendacje, które dotyczą np. konieczności przeprowadzenia w banku kontroli bezpośredniej.

Kontrole bezpośrednie

Takie kontrole służą przede wszystkim weryfikacji informacji pozasprawozdawczej. Mają one na celu sprawdzenie realizacji aspektów jakościowych określonych w programach naprawczych lub umowach pożyczek. Dzięki temu możliwe jest ocenienie, w jakim stopniu procedury i regulacje wewnętrzne ograniczają ryzyko banku w okresie realizacji programu naprawczego.

Pracownicy kontroli reprezentują BFG w toku realizacji czynności kontrolnych w siedzibie banku. Wymaga się od nich wysokich kwalifikacji zawodowych, odpowiednich kompetencji merytorycznych, a często odwagi cywilnej, potrzebnej aby rozmawiać z prezesami banków o zagrożeniach, ryzykach działalności bankowej oraz o sposobach ich ograniczenia. Zespół kontroli wykorzystania pomocy liczy 10 osób.

Jak często prowadzone są kontrole bezpośrednie?

- Harmonogramy kontroli budujemy w ten sposób, aby banki o wyższym potencjale ryzyka (wg mapy ryzyka) były kontrolowane nie rzadziej niż raz w roku, pozostałe nie rzadziej niż raz na dwa lata - mówi Marek Pyła. Jeśli w banku sytuacja się poprawia, to nie ma potrzeby niepokoić prezesa banku i ponosić dodatkowe koszty. Natomiast jeśli dzieje się źle, to ten bank musimy kontrolować częściej i dokładniej.

Warto także dodać, że od niedawna BFG udziela pożyczek ze środków z funduszu restrukturyzacji banków spółdzielczych. Skorzystało z nich 66 banków (według stanu na koniec 2001 roku).

Pożyczki udzielane są na wsparcie procesów łączeniowych poprzez pokrycie części nakładów poniesionych przez banki spółdzielcze w trakcie procesu łączenia na informatykę, ujednolicenie procedur, modernizację technologii bankowych itp.

W tym przypadku kontrolowana jest celowość wykorzystania przez banki spółdzielcze pomocy, tj. zgodność z celami stojącymi u podstaw utworzenia funduszu restrukturyzacji banków spółdzielczych, a beneficjentami pożyczek są banki spółdzielcze wypłacalne, znajdujące się w dobrej kondycji finansowej i zdolne do spłaty pożyczki w przyszłości.

Na 2002 rok zaplanowano 43 kontrole bezpośrednie (łącznie w bankach korzystających z pożyczek z funduszu pomocowego oraz z pożyczek z funduszu restrukturyzacji banków spółdzielczych).

Kiedy jednak częstsze i dokładniejsze kontrole nie pomagają, pozostaje trzeci, najsilniejszy instrument oddziaływania.

Kurator

Jest nim instytucja kuratora określona przepisami art. 144 prawa bankowego.

- W tej chwili Fundusz pełni funkcję kuratora nadzorującego wykonanie programu postępowania naprawczego w 3 bankach. Przewidujemy wystąpienie z wnioskami do Komisji Nadzoru Bankowego o ustanowienie BFG kuratorem w kolejnych bankach - informuje M. Pyła.

Instytucja kuratora to instytucja stałej kontroli nad działalnością banku i realizacją programu naprawczego.

Do wykonywania zadań kuratora Zarząd BFG powołuje pełnomocników. Pełnomocnik kuratora uczestniczy w posiedzeniach Zarządu i Rady Nadzorczej banku i ma wgląd do wszelkich dokumentów związanych z działalnością banku. Najsilniejszą kompetencją kuratora jest prawo zaskarżania decyzji organów banku, jeśli w ocenie kuratora zagrażają one realizacji celów określonych w programie postępowania naprawczego.

Wypełniając funkcję kuratora, Fundusz składa Komisji Nadzoru Bankowego sprawozdania kwartalne z tej działalności, zawierające ocenę realizacji przez banki założeń programu naprawczego i ocenę ich sytuacji ekonomiczno-finansowej.

Jak banki traktują nadzór i kontrole BFG?

- Nikt nie lubi kontroli, niektórzy prezesi banków traktują je jako zło konieczne, ale są i tacy, którzy widzą w nas partnera i sprzymierzeńca w interesach. Przecież naszym ostatecznym celem jest wzmocnienie bezpieczeństwa systemu bankowego w Polsce - twierdzi Marek Pyła, członek Zarządu BFG.

Mapy ryzyka

Kategoryzacja ryzyka Funduszu oparta na dwuwymiarowej macierzy jako wynik iloczynu wektorowego:

- wektora ryzyka funkcjonowania banku, identyfikowanego na podstawie analizy sytuacji ekonomiczno-finansowej banku oraz oceny realizacji programu naprawczego,

- wektora ryzyka uzależnienia wyników finansowych banku od dochodów ze źródeł zewnętrznej pomocy finansowej.

Mapy ryzyka są podstawą w pracy analityków w zespole monitoringu. Obserwowanie zmian na mapach ryzyka jest wykorzystywane do oceny zagrożeń w bankach korzystających z pomocy Funduszu.

Krzysztof Szcześniak