Wyminąć trend (badania analityczne Standard & Poor's)

Pozytywny trend w ocenie ratingowej banków, lecz postępy zróżnicowane

W ciągu ostatnich 12 miesięcy oceny zdolności kredytowej banków w Europie Środkowej i Wschodniej - włącznie z bankami w Federacji Rosyjskiej (BB+/Stabilna/B), Ukrainie (B/Stabilna/B) oraz Republice Kazachstanu (dla walut obcych BB/Pozytywna/B; dla waluty krajowej BB+/Pozytywna/B) - wykazywały tendencję w kierunku poprawy, w porównaniu do wielu innych rynków wschodzących a także bardziej dojrzałych rynków na świecie.

Ten od niedawna widoczny trend wzrostu ocen ratingowych banków tego regionu wyraźnie kontrastuje z rozpaczliwą sytuacją lat dziewięćdziesiątych, kiedy wiele spośród systemów bankowych tego regionu zostało doprowadzonych do granic załamania w następstwie skrajnie trudnych problemów gospodarczych i związanych z funkcjonowaniem przemysłu, które pociągnęły za sobą falę obniżek ratingu oraz niewypłacalności [defaults]. Dla oceny ostatnich podwyżek ratingów z właściwej perspektywy, należy jednak zwrócić uwagę, że oceny te powróciły obecnie do poziomu, na jakim były około pięć lat temu.

Ciężar stworzenia systemu bankowego o dwóch kategoriach kapitału i państwowych banków komercyjnych na początku lat dziewięćdziesiątych, które miały operować w warunkach świeżo powstającej gospodarki rynkowej, dla wielu banków okazał się zbyt ciężkim do udźwignięcia. Wiele systemów bankowych, w tym węgierski, bułgarski, czeski i słowacki, a także słoweński, zostało zdruzgotanych przez zmasowane problemy związane z kredytem, które skutkowały niższymi ocenami ratingowymi, a nawet działaniami naprawczymi ze strony państwa i restrukturyzacją. W następstwie kryzysu gospodarczego lat 1998/9 szczególnie ucierpiał rosyjski sektor bankowy, którego liczne duże banki prywatne albo nie przetrwały, albo też ich oceny ratingowe zostały mocno obniżone.

Większość państw i ich systemów bankowych w omawianym regionie obecnie zbiera owoce reform i restrukturyzacji, które rozpoczęto w latach 1990-tych, chociaż tempo postępów w tym zakresie było zróżnicowane. Ponadto, poprawa otoczenia gospodarczego i regulacyjnego, jak również sprzedaż banków państwowych zagranicznym akcjonariuszom strategicznym, również prowadziły do podwyżki ocen ratingowych. Spośród 20 największych banków tego regionu, w 12 większościowe udziały własnościowe posiadają banki zagraniczne. Załączona Tabela 3 - "100 największych banków w Europie Środkowej i Wschodniej, włącznie z Rosją, Kazachstanem i Ukrainą", uszeregowanych wedle skorygowanej wielkości zwykłego kapitału akcyjnego (ACE), ilustruje postępy osiągnięte przez znaczące banki tego regionu, ponieważ szereg banków skorzystało na uzyskanych wyższych ocenach zdolności kredytowej, a także rośnie udział banków ocenianych obecnie jako mieszczących się w kategorii ratingu "investment-grade" [inwestycyjnej] według Standard & Poor’s.

Wśród 100 największych banków objętych przeglądem, oceny ratingowe 14 banków zostały podniesione, a perspektywy pięciu banków zrewidowano pozytywnie. Żadne ratingi nie zostały obniżone ani nie zrewidowano perspektyw żadnego banku w kierunku negatywnym. (Por. Tabela 1 odnośnie zmian ratingu.) Wzmocnienie ocen ratingowych banków omawianego regionu jest szczególnie widoczne pośród 20 największych banków, gdzie trzy banki przesunęły się do kategorii inwestycyjnej [investment-grade], w wyniku czego połowa spośród 20 wiodących banków jest obecnie sklasyfikowana w kategorii inwestycyjnej [investment-grade].

Pośród banków sklasyfikowanych w czołowej dwudziestce, ratingi czterech banków zostały podwyższone, a perspektywy dla dwóch banków zostały zrewidowane ze stabilnych na pozytywne. Wprawdzie w analizowanym okresie nie obniżono żadnego ratingu, jednakże nastąpiło nasilenie się poziomu stresu [stress levels] w Polsce, dotkniętej spowolnieniem rozwoju gospodarczego, które wpłynęło negatywnie na jakość aktywów i rentowność. W efekcie, wśród słabszych banków występuje presja w kierunku obniżenia ratingu. Standard & Poors’s uwzględnia jednak pewien poziom zabezpieczenia [comfort] wynikający z zaangażowania na rzecz ich wsparcia wyrażanego przez zagranicznych akcjonariuszy strategicznych tych banków.

Szczególne uwarunkowania poprawy oceny zdolności kredytowej

Przyczyny uzasadniające 14 podwyżek ratingu oraz 5 przypadków pozytywnej rewizji perspektyw w ciągu minionych 12 miesięcy są zróżnicowane. Trzy zwyżki ratingu w Czechach oraz dwie na Słowacji stanowią głównie odzwierciedlenie poprawy warunków otoczenia gospodarczego banków, udanych działań naprawczych i restrukturyzacji - zainicjowanych przez państwo i kontynuowanych przez zagranicznych większościowych akcjonariuszy strategicznych - KBC Bank N.V. (A+/Negatywna/A-1), posiadający 81,5% udziałów w CSOB; Societe Generale (AA-/Stabilna/A-1+), mający 60% w Komercni Banks A.S.; Erste Bank der Oesterreichischen Sparkassen AG (--/--/A-2), mający 87,9% w Ceska Sporitielna a.s. oraz 67,2% w Slovenska Sporitielna a.s.; jak również IntesaBci SpA (A/Negatywna/A-1), posiadający 94,5% w VUB.

Banki rosyjskie, które otrzymały cztery spośród podwyżek ratingu i cztery pozytywne rewizje perspektyw, skorzystały na poprawie klimatu gospodarczego, która zwiększyła szanse i możliwości robienia dobrych interesów przez banki, a także doprowadziła do redukcji niezwykle wysokiego ryzyka kredytowego dotyczącego klientów zarówno w sektorze publicznym jak i prywatnym. Pozytywna zmiana ratingu jest także wynikiem postępu w zakresie odbudowy sektora bankowego po zmasowanych upadłościach [defaults] w następstwie kryzysu finansowego z sierpnia 1998 r. Wprawdzie postępy te doprowadziły banki do osiągnięcia etapu, na którym zaczynają już one współpracować z realną gospodarką, lecz rosyjski sektor bankowy jest jeszcze wciąż niedorozwinięty i w dalszym ciągu należy do najbardziej ryzykownych na świecie.

Dwa banki bułgarskie, Bulbank A.D. i UBB, oraz Zagrebacka Banka DD w Chorwacji, których rating poprawiono w ciągu minionych 12 miesięcy, także odnoszą korzyści wynikające z bycia w posiadaniu zagranicznych właścicieli. Przykładowo, włoski bank UniCredito Italiano SpA (AA-/Stabilna/A-1+) nabył większościowe udziały własnościowe w byłych bankach państwowych Bulbank i Zagrebacka Banka. UniCredito należy do grona szeregu banków zachodnioeuropejskich, które przyjęły strategię ekspansji w Europie Wschodniej (patrz niżej), oraz nabył także większościowy udział we własności Banku Pekao S.A., największego banku w Polsce.

Dwa największe banki kazachskie - Kazkommertsbank (JSC) i Bank TuranAlem, które są własnością prywatną inwestorów krajowych, korzystają ze wznoszącej fali postępu gospodarczego, przy wzroście PKB osiągającym sowite 13% w 2001 r. Ogromne złoża ropy naftowej, gazu ziemnego i innych bogactw naturalnych wpływają na korzystny rozwój wypadków w tym kraju, gdyż przyciągnęły wysokie natężenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Za wyjątkiem tych branż, zorientowanych głównie na eksport, gospodarka Kazachstanu pozostaje opóźniona w rozwoju. Mocny system regulacji prawnych, wraz z dobrym zarządzaniem bankami, także doprowadziły do bardziej optymistycznych perspektyw w ocenach ratingowych banków tego kraju. Niemniej jednak, wysoki wzrost akcji kredytowej, presja wywierana na kapitał, oraz wrażliwość gospodarki na wahania cen towarów, powodują, że w krótkim okresie korekty ocen ratingowych wzwyż są ostrożnościowo ograniczone.

Zmiany struktur własnościowych

W ciągu minionych pięciu lat struktury własności systemów bankowych w Europie Środkowej i Wschodniej (EŚW) uległy radykalnym zmianom, w następstwie przejmowania wielkich pakietów akcji banków przez zagraniczne instytucje finansowe, zwłaszcza w Europie Środkowej.

Spośród 30 największych banków w regionie, banki zagraniczne są w posiadaniu większościowych udziałów własnościowych 21 z nich, a co do czterech z nich przewiduje się ich pozostawanie w posiadaniu państwa albo pod jego kontrolą co najmniej w średniookresowej perspektywie, w tym dotyczy to rosyjskiego Sberbank’u (Banku-Kasy Oszczędności Federacji Rosyjskiej) oraz Vneshtorgsbank’u, pierwszego i drugiego na liście największych banków regionu, oraz Powszechnej Kasy Oszczędności Banku Polskiego (PKO) (zajmującego siódmą pozycję), drugiego co do wielkości banku w Polsce, mierząc przy pomocy wskaźnika ACE. Udział państwa we własności Sberbank’u obecnie wynosi 60,57%, lecz jest mało prawdopodobne aby rząd w przewidywalnej przyszłości rząd zrezygnował ze sprawowania nad nim kontroli. Vneshtorgsbank, który obecnie jest w całości własnością państwa rosyjskiego, przewidziany jest do prywatyzacji, lecz tutaj znowu państwo prawdopodobnie zachowa nad nim kontrolę. Rząd Polski odwlekał dotąd prywatyzację PKO, w którym zdeponowana jest duża część oszczędności ludności kraju, a zwłaszcza na rzecz banku zagranicznego, pomimo potrzeb zainwestowania w jego restrukturyzację i wzmocnienia profilu finansowego tego banku.

34% udziału w Nova Ljublijanska Banka (na 17 pozycji w rankingu) zostało sprzedane na rzecz KBC Banku latem 2002 r., lecz bank ten jest w dalszym ciągu kontrolowany przez rząd Słowenii. Największy bank rumuński, Banca Comerciala Romana (BCR; B-/Stabilna/--; na dziewiątej pozycji w rankingu) przewidziany jest do prywatyzacji w ciągu nadchodzących sześciu miesięcy; jednakże proces ten został opóźniony wskutek dyskwalifikacji dwóch potencjalnych nabywców z powodu bądź to uznania nabywcy za podmiot będący własnością państwa, bądź to z braku międzynarodowej reputacji, a żadnej z tych sytuacji nie dopuszczają obowiązujące przepisy regulujące warunki prywatyzacji. OTP Bank R. (‘BBBpl’), największy bank na Węgrzech (na 13-tym miejscu w rankingu), był jednym z tych dwóch potencjalnych nabywców. Wprawdzie OTP Bank został sprywatyzowany przez rząd węgierski poprzez wprowadzenie na giełdę papierów wartościowych i zagraniczni inwestorzy instytucjonalni zgromadzili większościowy pakiet akcji tego banku, rząd zachował dla siebie tzw. "złotą akcję". OTP udało się natomiast nabyć od państwa Investicna a Razvojova Banka (obecny OTP Slovensko; poza rankingiem) z siedzibą na Słowacji, w październiku 2001 r.

Posiadanie zagranicznych właścicieli nie jest jednak czynnikiem automatycznie prowadzącym do podniesienia oceny ratingowej. Standard & Poor’s ostrożnie ocenia zdolność kredytową, zaangażowanie, wsparcie i doświadczenie na wschodzących rynkach nowego właściciela, zanim zdecyduje o jego strategicznym znaczeniu pozwalającym na podniesienie oceny ratingowej. Szereg banków zachodnioeuropejskich przyjęło strategię ekspansji w krajach EŚW. KBC Bank najbardziej rozbudował swoją obecność w tym regionie. Mierząc to wielkością kontrolowanych kapitałów, KBC, poprzez swoje podmioty zależne, reprezentuje 11.8% aktywów największych 100 banków objętych niniejszym przeglądem, na drugim miejscu jest UniCredito, kontrolujący 9.1%, a na trzecim miejscu jest Erste Bank, z udziałem 7,7%.

Skład listy wiodących 100 banków (lista rankingowa za rok 2000 nie obejmowała Rosji ani Ukrainy)

W skład listy ‘Top 100’ największych banków regionu uszeregowanych według wielkości ACE wchodzą banki z 14 krajów regionu, lecz większość ujętych w rankingu banków reprezentuje 3 kraje: 29 banków zarejestrowanych w Rosji, 17 w Polsce, oraz 11 na Węgrzech. Banki z krajów EŚW objętych pierwszą falą akcesji do UE stanowią większość - 53 - co odzwierciedla postępy w rozwoju gospodarek i systemów bankowych w tych krajach. Pozostałe 47 sklasyfikowanych w rankingu podmiotów wywodzi się z Rosji, Kazachstanu, Ukrainy, Chorwacji, Bułgarii i Rumunii.

Na 20 najwyższych pozycjach najliczniej reprezentowane są banki polskie, zajmujące osiem pośród tych pozycji, w tym trzeci co do wielkości Bank Pekao SA - jeden z najwyżej ocenianych pod względem ratingu banków tego regionu. Jednakże dwie najwyższe pozycje rankingu zajmują banki rosyjskie - Sberbank i Vneshtorgsbank. Sberbank dominuje w rosyjskim systemie bankowym, mając na koncie 43% depozytów oraz 31% akcji kredytowej tego systemu. Dysponuje on także niezrównaną siecią liczącą 20.000 oddziałów rozmieszczonych na całym obszarze Federacji Rosyjskiej.

Poziomy koncentracji w obrębie listy wiodących 100 banków są jednakże wysokie, gdyż czołowe 10 banków reprezentuje 45% ACE i sumy aktywów, zaś wiodących 20 banków reprezentuje około dwie trzecie ACE i sumy aktywów. Takie nasilenie koncentracji zostało pogłębione w ciągu ostatnich paru lat wskutek szeregu fuzji i przejęć. W czerwcu 2000 r. CSOB nabył upadły wtenczas trzeci co do wielkości bank w Czechach, Investicni Postovni Banka (obecnie całkowicie włączony do struktur CSOB), a szereg banków polskich pięło się skokowo na wyższe pozycje tabeli rankingowych w wyniku fuzji. Największą spośród tych fuzji stanowiło połączenie BPH i PBK (Bank Przemysłowo-Handlowy S.A. i Powszechny Bank Kredytowy S.A.), które zajmowały odpowiednio ósmą i trzynastą pozycję pod względem wielkości ACE, na koniec 2000 r., co doprowadziło do powstania Banku Przemysłowo-Handlowego PBK S.A. (‘BBBpl’: obecnie sklasyfikowany jako piąty co do wielkości bank w regionie, według stanu na koniec roku 2001). Druga dużej skali fuzja polskich banków dotyczyła Banku Zachodniego i WBK, które zajmowały odpowiednio pozycję 22 i 23 na koniec roku 2000, prowadząc do powstania Banku Zachodniego WBK S.A. (‘BBBpl’), który rok później został sklasyfikowany na 12 pozycji.

W wielu systemach bankowych regionu utrzymuje się stan nadmiernej liczby banków, pomimo fuzji, przejęć i bankructw. Ogólnie rzecz biorąc konsolidacja następowała dotąd dosyć powoli, lecz prawdopodobne jest jej przyspieszenie w przyszłości, zwłaszcza w bardziej rozwiniętych i konkurencyjnych krajach wschodzących rynków. Marże będą się zmniejszać w następstwie stabilizacji gospodarczej, wzrostu konkurencji w miarę zbliżania się akcesji do UE i wchodzenia kapitału zagranicznego.

Największa zmiana pozycji w rankingu w dół dotyczyła polskiego BIG Banku Gdańskiego S.A. (‘BBpl’), który spadł na 60 miejsce w 2001 r. z 15-go w 2000 r., w następstwie włączenia po raz pierwszy do tego przeglądu banków rosyjskich, odliczenia wartości firmy związanej z nabyciem udziałów polskiego towarzystwa ubezpieczeniowego PZU, oraz słabej rentowności, a także chorwackiego Rijecka Banka (nie sklasyfikowany), który wypadł z grona czołowych 100 banków, chociaż jeszcze w 2000 r. zajmował 41 pozycję, w następstwie zmasowanej utraty kapitałów spowodowanej olbrzymimi stratami poniesionymi z winy niezdyscyplinowanego maklera-spekulanta [rogue trader].

Zmiany rentowności

Ważnym czynnikiem mocniejszej oceny ratingowej banków regionu w 2001 r. była rentowność, która ogólnie rzecz biorąc stanowi pozytywną cechę wielu banków. Co ważniejsze, banki budują podstawowe, trwałe źródła dochodów, a bardziej zmienne i nietradycyjne przychody się kurczą.

Wśród 100 czołowych banków regionu, 92 odnotowały zysk przed opodatkowaniem w 2001 r. Średnia dla 100 wiodących banków wskaźnika zwrotu z aktywów ROA (zysk netto - do - przeciętnego skorygowanego stanu aktywów) wynosiła 1,88%. Wyniki roku 2001 są jednak nieco zniekształcone przez banki rosyjskie, które miały tendencję do wykazywania wyższej rentowności, wskutek prowadzenia działalności w niestabilnym otoczeniu. Przykładowo, najbardziej rentownym bankiem w Rosji był Rosyjski Eurofinance, z fenomenalnym wskaźnikiem ROA wynoszącym 12,9%.

Wśród czołowych 100, 30 banków wykazało ROA powyżej 2%, z czego 50% stanowiły banki rosyjskie, co jest oczywiście nie do utrzymania w dłuższym okresie. Jeżeli wyłączy się z kalkulacji banki rosyjskie, średnia wskaźnika ROA spada do 1,23% w 2001 r. Rosyjski gigant, Sberbank, osiągnął najwyższy wynik w regionie ujęciu nominalnym, generując zysk przed opodatkowaniem wynoszący 1,2 miliarda USD w 2001 r. Najbliższy wynik jakiegokolwiek innego banku spoza Rosji względem wyniku przed opodatkowaniem uzyskanego przez Sberbank osiągnął polski Bank Pekao SA, którego zysk przed opodatkowaniem wyniósł 422 mln USD w 2001 r., a zatem był trzykrotnie niższy od wyniku Sberbanku. SKB Banka, trzeci co do wielkości bank w Słowenii, odnotował najgorszy wynik w gronie czołowych 100 banków regionu, ponosząc stratę przed opodatkowaniem wynoszącą 77 mln USD i wykazując ROA minus 4,07% w 2001 r. Bank ten został nabyty przez Societe Generale w 2001 r., a francuski bank przejmujący musiał podjąć znaczące działania porządkujące problemy z jakością aktywów w tym banku, przy czym bank ten odnotował olbrzymi wskaźnik rezerw na kredyty stracone (LLP) do średniego poziomu kredytów udzielonych wynoszący 11,2% w 2001 r., co stanowiło najwyższy taki wskaźnik w tym regionie (z wyłączeniem Rosji).

Wzrost stabilizacji gospodarczej i twardsza konkurencja wywierają presję na obniżenie marż odsetkowych, a tym samym ograniczać będą wzrost dochodów w przyszłości. W Polsce poziom rentowności podlegał oddziaływaniu spowolnienia wzrostu gospodarczego, co przyniosło w następstwie ostry wzrost rezerw LLP, co było głównym powodem spadku rentowności banków regionu (z wyłączeniem Rosji). Pogłębienie roli pośrednika finansowego, wyższe marże na kredytach konsumpcyjnych i dla małych i średnich przedsiębiorstw (MSP), w połączeniu z koncentracją na przychodach poza-odsetkowych, zwłaszcza w postaci opłat i prowizji, oraz poprawa efektywności wynikająca z modernizacji systemów i obcinania kosztów, powinny dopomóc w zwiększeniu rentowności w przyszłości; niemniej jednak bardziej rozwinięte i ściślejsze zarządzanie ryzykiem stanowi klucz do tego, aby środki te nie zostały zniweczone przez skutki problemów z jakością aktywów. Omawiany region uczył się w przeszłości własnym kosztem na skutkach lawinowo nabrzmiewających problemów z wątpliwą jakością aktywów, które doprowadzały do wprowadzania programów naprawczych sponsorowanych przez państwo w szeregu krajów oraz do licznych upadłości banków w niemalże wszystkich krajach omawianego regionu.

Pełne analizy, komunikaty prasowe i komentarze, jak również analizy ryzyka dotyczące branży bankowej (poszczególnych krajów), dotyczące banków w EŚW dysponujących oceną ratingową, dostępne są w RatingsDirect, systemie analizy kredytowej Standard & Poor’s publikowanym w Internecie.

Analitycy: John Gibling, Londyn; Alise Ross, Londyn; Magar Kouyoumdijan, Londyn; Denis Deripasko, Londyn; Ekaterina Trofimova, Paryż; Irina Penkina, Moskwa

Źródło: Standard & Poor's

Tłumaczenie PeKaO SA