Czy zapis windykacyjny zrewolucjonizuje dziedziczenie przedsiębiorstw?
Konsekwencją potrzeby zmian obowiązującego prawa spadkowego oraz prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego w tym przedmiocie były dwie nowelizacje kodeksu cywilnego w zakresie prawa spadkowego.
Pierwsza z nich - z dnia 2 kwietnia 2009r. - spowodowała rozszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych o dziadków spadkodawcy i ich zstępnych oraz pasierbów spadkodawcy, a także doprowadziła do polepszenia pozycji rodziców spadkodawcy w dziedziczeniu.
Druga nowelizacja, z 18 marca 2011r., wprowadziła do obrotu prawnego instytucję zapisu windykacyjnego, a także dostosowała dotychczasową regulację w zakresie zapisu do nowych uregulowań wynikających z wprowadzenia zapisu windykacyjnego, co doprowadziło do równorzędnego funkcjonowania zapisu zwykłego i zapisu windykacyjnego. Ponadto, nowelizacja marcowa spowodowała także zmiany w zakresie instytucji wykonawcy testamentu.
Zasadniczym celem nowelizacji, jak podkreślano w uzasadnieniu projektu ustawy, było wprowadzenie instytucji zapisu windykacyjnego. Zapis windykacyjny ma charakter zapisu testamentowego ze skutkami obligacyjnymi i to odróżnia go od zapisu funkcjonującego przed nowelizacją. Jeżeli zatem spadkodawca wyraźnie wskaże w testamencie osobę, której przypadać będzie określony składnik majątku spadkodawcy, taki zapis (windykacyjny) skuteczny będzie z chwilą śmierci spadkodawcy i z tą chwilą wywoła skutki rzeczowe.
Co więcej, przedmiot zapisu windykacyjnego będzie wyłączony ze spadku. Obok zapisu windykacyjnego nadal funkcjonuje zapis zwykły; co istotne, spadkodawca stworzył możliwość skorzystania z obu form dyspozycji majątkiem, a zatem zarówno zapisu zwykłego (o szerszym zakresie przedmiotowym), jak i zapisu windykacyjnego. Możliwość skorzystania z zapisu windykacyjnego ograniczona została wymogiem sformułowania go w testamentach mających formę aktu notarialnego.
Przed nowelizacją marcową spadkodawca nie miał w zasadzie możliwości dysponowania na wypadek śmierci określonymi składnikami majątku. Wprowadzenie instytucji zapisu windykacyjnego miało stworzyć spadkodawcy możliwość skutecznej dyspozycji majątkiem, a w zasadzie jego określonymi składnikami. Zapis powoduje nabycie określonych przez spadkodawcę składników majątku z chwilą jego śmierci, zapisobiorca nie musi podejmować w związku z tym żadnych czynności. Nie jest zatem konieczne zawarcie dodatkowej umowy dla wywołania skutków obligacyjnych, co było konieczne w przypadku zapisu zwykłego; skutki obligacyjne powstają z chwilą śmierci spadkodawcy. Dopiero zapis windykacyjny umożliwił szybkie nabycie określonych przedmiotów majątkowych.
Z uwagi na przedmiot zapisu windykacyjnego, którym może być: rzecz oznaczona co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe (jak np. udziały w spółkach czy papiery wartościowe), przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, ustanowienie na rzecz zapisobiorcy użytkowania lub służebności, jest on instytucją, która pozwala na nieprzerwane (np. długotrwałym postępowaniem spadkowym) funkcjonowanie przedsiębiorstwa czy gospodarstwa rolnego. W uzasadnieniu projektu podkreślano również, że zapis windykacyjny jest rozwiązaniem kierowanym w stronę tych spadkodawców, których zamiarem jest zapewnienie prowadzenia przedsiębiorstwa przez określoną osobę; umożliwia również szybkie przejęcie zarządu przedsiębiorstwa czy gospodarstwa rolnego.
Podsumowując, należy podkreślić, że stosowanie zapisu windykacyjnego uznaje się za wyjątek (regułą pozostaje zapis zwykły) i powinno wyraźnie wynikać z treści testamentu. Jeśli takiego wyraźnego zastrzeżenia brak, przyjmuje się, że zapis sformułowany w treści testamentu jest zapisem zwykłym, nie wywołującym skutków rzeczowych z chwilą śmierci spadkodawcy.
