Na tropie zdrowej żywności

Dla zachowania tej higieny i bezpieczeństwa żywności istotne jest, że istnieje możliwość odtworzenia drogi produktu, którą daje system śledzenia pochodzenia produktu (traceability). Obowiązek jego wdrożenia wynika z przepisów unijnych.

Obowiązek wdrożenia systemu nakłada na wszystkich przedsiębiorców z sektora rolno-spożywczego art. 18 Rozporządzenia (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiającego ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołującego Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiającego procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności. Przepis ten, obowiązujący od 1 stycznia 2005 r., wiąże przedsiębiorców bezpośrednio, ale określa jedynie cel, nie precyzuje zaś, jak ten cel osiągnąć.

Na czym polega system

Artykuł 18 wymaga, aby przedsiębiorcy zapewnili możliwość identyfikacji podmiotów, od których otrzymali produkt i - odpowiednio - do których produkt był dostarczony, oraz utworzyli systemy i procedury, które umożliwią im przekazanie takich informacji na żądanie właściwych władz.

W ramach systemu należy zapewnić możliwość śledzenia żywności, paszy, zwierząt hodowlanych oraz wszelkich substancji dodawanych do żywności lub pasz bądź takich, które można do nich dodać na wszystkich etapach produkcji, przetwarzania i dystrybucji. Dla wypełnienia tego obowiązku wystarczy spełnienie minimum, jakiego wymaga rozporządzenie. Wystarczy bowiem, aby przedsiębiorca:
- mógł identyfikować swojego bezpośredniego dostawcę i odbiorcę,
- potrafił określić, od którego dostawcy pochodzą określone produkty i odpowiednio potrafił wskazać, do którego dostawcy dostarczono określone produkty.

System powinien być wdrożony na każdym etapie "wędrówki" żywności, począwszy od najwcześniejszego, czyli produkcji, aż po sprzedaż detaliczną. Przedsiębiorca nie ma jednak obowiązku identyfikować bezpośredniego odbiorcy produktu, jeżeli tym odbiorcą jest finalny konsument.

Jakie korzyści i dla kogo

Sprawnie funkcjonujący system śledzenia produktu przynosi korzyści zarówno przedsiębiorcom, jak i konsumentom. Pierwszym umożliwia ukierunkowane i precyzyjne wycofanie wadliwego (szkodliwego, niebezpiecznego) produktu z rynku czy ewentualne odebranie produktu od konsumentów tam, gdzie taki obowiązek istnieje.

Ukierunkowane działania zmniejszą tym samym koszty ponoszone wówczas przez przedsiębiorców, a także skrócą czas potrzebny na zlokalizowanie produktów na rynku. Dla drugich natomiast (konsumentów) jest zapewnieniem, że dzięki takim działaniom ryzyko dla zdrowia zmniejsza się w miarę sprawnego wycofywania produktu z rynku.

WARTO WIEDZIEĆ

Dla niektórych rodzajów żywności (np. wołowiny i produktów z wołowiny czy żywności genetycznie modyfikowanej) istnieją przepisy szczególne, które mogą nakładać surowsze wymagania dotyczące śledzenia produktu.

Jak wypełnić obowiązek

Ze względu na to, że rozporządzenie nie precyzuje, w jaki sposób przedsiębiorcy mają spełnić omawiany tu obowiązek, przedsiębiorcy mają pewną swobodę co do sposobu wdrożenia systemów i procedur. Swoboda ta niesie ze sobą zarówno plusy, jak i minusy. Plusem będzie m.in. to, że tam, gdzie systemy były już wdrożone i spełniają cel określony w art. 18 rozporządzenia, przedsiębiorcy nie będą musieli np. ponosić kosztów dostosowywania systemów lub też koszty te będą znacznie zredukowane. Ale czy takie podejście zapewni jednolite zasady w zakresie traceability na rynku unijnym? Ponadto, jak pokazała praktyka, wdrażanie tego obowiązku już zrodziło wiele pytań.

Wobec powstałych wątpliwości Komisja Europejska we współpracy z przedstawicielami państw członkowskich wypracowała pewne minimum, które przedsiębiorca powinien zapewnić, aby obowiązek wynikający z art. 18 rozporządzenia mógł być uznany za spełniony. Efekt tej współpracy to wytyczne, które mają pomóc przedsiębiorcom wdrożyć m.in. system śledzenia produktu.

Jakie informacje przechowywać

W wytycznych zostały określone informacje, jakie powinny być gromadzone przez przedsiębiorcę. Informacje przechowywane w ramach systemu dzieli się na dwa rodzaje:
- informacje pierwszej kategorii, które powinny być udostępniane właściwym władzom każdym przypadku i które obejmują:
- nazwę, adres dostawy, rodzaj produktów od niego pochodzących,
- nazwę, adres odbiorcy, rodzaj produktów dostarczonych do niego,
- datę transakcji/dostawy,

- informacje drugiej kategorii, obejmujące dane dodatkowe, które bliżej określają produkt, czyli: - waga/wolumen lub ilość,
- numer partii,
- szczegółowy opis produktu (np. produkt opakowany czy luzem, mieszanka owoców/warzyw, produkt surowy czy przetworzony).

W jakim czasie udostępniać

Fakt, że mamy do czynienia z systemami i procedurami identyfikacji przedsiębiorców, powinien oznaczać, że przedsiębiorcy dysponują sprawnym mechanizmem, dzięki któremu na żądanie właściwych władz mogą dość szybko przedstawić informacje gromadzone w ramach systemu.

Stopień ogólności danych należących do informacji pierwszej kategorii sugeruje, że dane zaliczane do tej grupy powinny być dostępne niezwłocznie po złożeniu takiego żądania.

Tak też zaleca Komisja. Odpowiednie przetworzenie informacji drugiej kategorii z pewnością będzie wymagało więcej czasu i termin ich udostępnienia będzie każdorazowo zależał od okoliczności (w tym przede wszystkim od przyczyny żądania, tj. czy będzie to rutynowa kontrola, czy też sytuacja zagrożenia dla zdrowia konsumentów). Zawsze jednak, jak stanowią wytyczne, udostępnienie informacji drugiej kategorii powinno nastąpić w możliwie najkrótszym czasie.

Import a obowiązek śledzenia produktu

Rozporządzenie obowiązuje tylko przedsiębiorców działających na terenie Unii Europejskiej. Wobec tego, o ile taki obowiązek nie wynika ze szczególnych przepisów czy z umów wzajemnych, przedsiębiorcy spoza Unii eksportujący produkty na rynek unijny nie mają prawnego obowiązku tworzenia systemów i procedur zapewniających możliwość śledzenia produktu. Wówczas wypełnienie obowiązku określonego w art. 18 rozporządzenia rozpoczyna się od importera mającego siedzibę na terenie Unii.

Inaczej natomiast mogą kształtować tę sytuację postanowienia szczególne wynikające z umów wzajemnych dla wybranych sektorów czy szczególne przepisy sektorowe na szczeblu Wspólnoty, czy wreszcie postanowienia samych umów handlowych pomiędzy unijnym importerem i przedsiębiorcą spoza Unii. Narzucenie w umowie obowiązku posiadania systemów i procedur, które będą spełniały wymóg określony w art. 18 rozporządzenia, będzie zależało niejednokrotnie od siły rynkowej kontrahentów.

Jak długo przechowywać dane

Czas przechowywania informacji na potrzeby systemu śledzenia produktu zależy od rodzaju produktu. Co do zasady Komisja sugeruje następujące okresy przechowywania danych:
- dla produktów bez określenia okresu przechowywania - 5 lat od daty produkcji czy dostawy,
- dla produktów z okresem przechowywania dłuższym niż 5 lat - okres przechowywania + 6 miesięcy;
- dla produktów łatwo psujących się, oznaczonych terminem przydatności do spożycia krótszym niż 3 miesiące lub bez takiego terminu, a przeznaczonych bezpośrednio do końcowego konsumenta - 6 miesięcy po dacie produkcji lub dostawy.

Należy pamiętać, że istnieją też szczególne przepisy dotyczące terminów przechowywania różnego rodzaju dokumentacji i należy je uwzględniać również w przypadku danych gromadzonych w systemie śledzenia produktu.

Niewiążący charakter wytycznych

Wytyczne opracowane przez Komisję Europejską, określające m.in. rodzaj informacji, czas ich udostępniania czy czas przechowywania (przytoczone w niniejszym artykule), nie są wiążące. Stanowią one jedynie wskazówki dla przedsiębiorców, mające na celu ułatwienie wdrażania niektórych przepisów rozporządzenia. Wskazówki te są bardzo cenne z praktycznego punktu widzenia. Można uznać, że wskazują one minimum, jakie powinno być akceptowane przez rynek i przez organy kontroli.

Czy polska ustawa wprowadza w błąd

Również ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia nakłada na przedsiębiorców podobny, ale nie taki sam obowiązek. Z jednej strony, jej zakres jest węższy od zakresu rozporządzenia, z drugiej natomiast, wybiega naprzód, rozszerzając tym samym obowiązki przedsiębiorców.

Po pierwsze, art. 5 ust. 3 ustawy zobowiązuje przedsiębiorców tylko do identyfikowania dostawców, nie zobowiązuje ich natomiast do identyfikowania odbiorców. Nie oznacza to jednak, że firmy są zwolnione z obowiązku zbierania informacji również o odbiorcach swoich produktów. Należy bowiem pamiętać, że przepisy rozporządzenia obowiązują bezpośrednio.

Po drugie, ustawa nakłada na przedsiębiorców obowiązek zapewnienia identyfikacji dostawców materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością (tu również odbiorcy nie są uwzględnieni). Rozporządzenie unijne nie obejmuje tej grupy produktów. Stosowny obowiązek z tym związany został jednak nałożony na przedsiębiorców w odrębnym wspólnotowym akcie prawnym, mianowicie w Rozporządzeniu (WE) nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 października 2004 r. o materiałach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z żywnością oraz uchylającym dyrektywy 80/590/EWG i 89/109/EWG.

Przepisy powołanego rozporządzenia nakładają obowiązek identyfikacji przedsiębiorców, od których i do których materiały i wyroby, a także substancje czy produkty objęte tą regulacją zostały dostarczone. Przepisy te będą obowiązywały dopiero od 27 października 2006 r. Polski przedsiębiorca jednak ma obowiązek stosować również ustawę, a zatem jest już zobowiązany do zapewnienia możliwości identyfikowania w tym zakresie. Tyle tylko, że od 27 października 2006 r. będzie musiał identyfikować również odbiorców.

Renata Patoka
Autorka jest prawnikiem w Kancelarii Wierzbowski Eversheds