Od jutra nic nie jest tajne!

Centralne Biuro Antykorupcyjne jest kolejną służbą, która może kontrolować przedsiębiorców. Przedstawiamy katalog zasad, jakimi powinni kierować się kontrolujący, oraz omawiamy prawa kontrolowanych.

Funkcjonariusze CBA, jeśli nadużyją uprawnień lub w wyniku długotrwałej kontroli przyczynią się do powstania szkody w majątku przedsiębiorcy, mogą podlegać odpowiedzialności karnej i cywilnej - mówi Mariusz Kamiński, szef CBA

1. Jak długo funkcjonariusze CBA mogą przebywać na terenie kontrolowanej firmy?

Czynności kontrolne wykonywane przez funkcjonariuszy CBA w siedzibie, głównym miejscu wykonywania działalności, oraz oddziałach kontrolowanego przedsiębiorcy nie mogą trwać dłużej niż 4 tygodnie w danym roku kalendarzowym.

2. Jaki dokument musi przedstawić funkcjonariusz CBA w celu rozpoczęcia kontroli u przedsiębiorcy?

Kontrolę funkcjonariusze CBA przeprowadzają na podstawie legitymacji służbowej oraz imiennego upoważnienia, wydanego przez szefa CBA lub osobę upoważnioną do działania w jego imieniu. Jeśli okoliczności uzasadniają niezwłoczne podjęcie kontroli, w szczególności gdy istnieje ryzyko utraty materiału dowodowego, kontrola może być wszczęta po okazaniu legitymacji służbowej funkcjonariusza kontrolowanemu. W takim przypadku kontrolowanemu należy niezwłocznie, jednak nie później niż w terminie 3 dni od dnia wszczęcia kontroli, doręczyć upoważnienie do wszczęcia kontroli. Dokumenty z czynności kontrolnych dokonanych z naruszeniem tego obowiązku nie stanowią dowodu w postępowaniu kontrolnym - wyjaśnia Tomasz Frątczak, dyrektor biura szefa CBA.

3. Czy funkcjonariusze CBA mogą liczyć się z jakimiś sankcjami, jeśli będą dezorganizować prace w firmie?

Mariusz Kamiński, szef CBA:

Funkcjonariusze w sytuacji nadużycia uprawnień bądź niedopełnienia obowiązków, względnie przyczynienia się do powstania w wyniku długotrwałej i nieuzasadnionej kontroli szkody w majątku przedsiębiorcy, mogą podlegać odpowiedzialności karnej i cywilnej, co wynika z zapisów innych regulacji.

4. Podstawą do kontroli firmy przez CBA mają być działania firmy na styku państwa i biznesu. Jakie to mogą być działania?

CBA ma za zadanie ujawnianie przypadków nieprzestrzegania procedur wsparcia finansowego w firmach, udzielania im pomocy publicznej, przyznawania koncesji, zezwoleń, zwolnień podmiotowych i przedmiotowych, ulg, preferencji, kontyngentów, plafonów, poręczeń i gwarancji kredytowych.

Dzisiaj pomoc publiczna to bardzo szeroki strumień wsparcia przedsiębiorców. Mogą to być dotacje unijne, może to być umorzenie podatku czy każde odroczenie opłat lokalnych. Wykorzystanie więc tego sformułowania w ustawie sprawia, że CBA staje się strukturą, która może wejść do każdej firmy. Inny z zapisów ustawowych o tym, że kontrolę rozpoczyna się, kiedy jest podejrzenie korupcji, jest też mało czytelny - mówi Jacek Piechota, przewodniczący sejmowej Komisji Rozwoju Przedsiębiorczości.

5. W jakich przypadkach przedsiębiorca może odmówić odpowiedzi na pytania funkcjonariuszy?

Ustawa przywiduje tylko dwa takie przypadki. Odmowa udzielenia wyjaśnień może nastąpić jedynie wówczas gdy wyjaśnienia mają dotyczyć tajemnicy ustawowo chronionej; faktów i okoliczności, których ujawnienie mogłoby narazić na odpowiedzialność karną lub majątkową wezwanego do złożenia wyjaśnień, a także jego małżonka albo osoby pozostającej z nim faktycznie we wspólnym pożyciu, krewnych i powinowatych do drugiego stopnia bądź osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli. Prawo odmowy udzielenia wyjaśnień trwa mimo ustania małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.

6. Czy można odmówić podpisania protokołu pokontrolnego?

Tak. Przedsiębiorca, jeżeli nie zgadza się z wynikami kontroli, może odmówić podpisania protokołu. Wówczas w terminie 7 dni obowiązany jest złożyć pisemne uzasadnienie tej odmowy. Odmowa podpisania protokołu pokontrolnego nie stanowi jednak przeszkody do podpisania protokołu przez funkcjonariusza i realizacji ustaleń przeprowadzonej kontroli. Może zatem skierować sprawę do prokuratury, nałożyć grzywnę itd.

7. Czy funkcjonariusz może robić zdjęcia w firmie, czy może rejestrować dźwięk i obraz?

Tak, ale tylko w obecności właściciela lub wyznaczonego przez niego pracownika. Efekt takich oględzin musi być niezwłocznie zaprotokołowany. Oględziny przeprowadza się w obecności kontrolowanego lub osoby przez niego upoważnionej, a w przypadku ich nieobecności - pracownika wyznaczonego przez kontrolowanego lub osobę przez niego upoważnioną.

Z przebiegu i wyniku oględzin sporządza się niezwłocznie protokół, który podpisuje funkcjonariusz kontrolujący i kontrolowany. Przebieg i wyniki oględzin mogą być ponadto utrwalone przez sporządzenie stenogramu oraz za pomocą urządzeń rejestrujących obraz lub dźwięk. Utrwalony obraz lub dźwięk stanowi załącznik do protokołu.

8. Czy u jednego pracodawcy różne organy mogą przeprowadzać kilka kontroli jednocześnie?

Nie, choć od tej zasady są wyjątki. Wprawdzie obecnie, zgodnie z ustawą o swobodzie działalności gospodarczej w jednym czasie kontrolę w firmie może prowadzić jedna inspekcja. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy np. ratyfikowane umowy międzynarodowe stanowią inaczej, albo kiedy przeprowadzenie kontroli jest niezbędne dla prowadzonego przeciwko przedsiębiorcy śledztwa lub dochodzenia. Odstępstwa od wspomnianej zasady można stosować także, gdy odrębne przepisy przewidują możliwość przeprowadzenia kontroli w toku prowadzonego postępowania dotyczącego przedsiębiorcy, albo gdy przeprowadzenie kontroli jest uzasadnione zagrożeniem życia, zdrowia lub środowiska naturalnego. Państwowa Inspekcja Pracy ma prawo do kontrolowania przedsiębiorców, podczas gdy działają już u nich inne inspekcje. Upoważnia ją do tego ratyfikowana przez Polskę Konwencja nr 81 dotycząca inspekcji pracy w przemyśle i handlu. Zgodnie z tą konwencją inspektorzy są upoważnieni do swobodnego wstępu do każdego zakładu bez uprzedniego zawiadomienia i o każdej porze dnia i nocy. Nie muszą przy tym zapowiadać swojej wizyty w firmie - mówi Piotr Wojciechowski, wicedyrektor Departamentu Prawnego Głównego Inspektoratu Pracy.

9. Kiedy ZUS może kontrolować przedsiębiorcę

Raz na trzy lata powinni być kontrolowani płatnicy wypłacających świadczenia z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przepisy jednak nie zabraniają przeprowadzania kontroli w krótszych odstępach czasu. Natomiast kontrole płatników składek zobowiązanych do opłacania składek wyłącznie na własne ubezpieczenie przeprowadza się w uzasadnionych przypadkach, czyli praktycznie przynajmniej raz na 5 lat. W czasie kontroli inspektorzy sprawdzają prawidłowość zgłoszenia do ubezpieczenia oraz w dokumenty księgowe. W ten sposób jest bowiem sprawdzana podstawa wymiaru składek oraz terminu powstania zobowiązania.

10. Czy osoby przeprowadzające kontrolę podatkową mogą zabierać dokumenty z firmy?

Tak. Urzędnicy przeprowadzający kontrolę mogą zażądać wydania na czas kontroli akt, ksiąg i wszelkiego rodzaju dokumentów związanych z przedmiotem kontroli. Mogą sporządzać z nich odpisy, kopie i wydruki. Z żądaniem wydania dokumentów mogą wystąpić, jeśli istnieje uzasadnione podejrzenie, że są one nierzetelne albo gdy podatnik nie zapewnia kontrolującym warunków umożliwiających wykonywanie czynności kontrolnych. Stanie się tak wtedy, gdy podatnik nie udostępnia kontrolującym samodzielnego pomieszczenia i miejsca do przechowywania dokumentów. Wydanie dokumentów następuje za pokwitowaniem.

11. Czy przeprowadzający kontrolę skarbową mogą sprawdzać dowolnie wybrane firmy, czy też kierują się wytycznymi? Może kontrole są przypadkowe?

Nie. Kontrola skarbowa prowadzona jest zgodnie z planem kontroli. Plany te ustalają dyrektorzy urzędów kontroli skarbowej stosownie do zadań określonych przez Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej. Kontrola może być również prowadzona poza planem kontroli, w oparciu o uzyskane informacje lub materiały albo przeprowadzone analizy. Jeśli okaże się, że niezbędne jest niezwłoczne podjęcie kontroli, wystarczy okazanie legitymacji służbowej. W takim jednak przypadku w ciągu trzech dni należy doręczyć kontrolowanemu postanowienie o wszczęciu postępowania kontrolnego wraz z upoważnieniem do przeprowadzenia kontroli.

12. Czy urzędnicy mogą, kontrolując firmę podatnika, przeszukać również jego dom w poszukiwaniu faktur VAT, które były podstawą zapisów w księdze podatkowej?

Tak. Przechowywanie w domu faktur VAT, które są podstawą określenia wysokości zobowiązania podatkowego, jest podstawą wstępu przez pracowników organu podatkowego do domu podatnika.

- Urzędnicy będą jednak musieli uzyskać nakaz prokuratorski - twierdzi adwokat Artur Jezierski.

Bożena Wiktorowska, Anna Wojda, Miłosz Marczuk, Izabela Rakowska-Boroń