Zastrzeżenie własności rzeczy do momentu otrzymania zapłaty
Niekiedy w umowach sprzedaży można spotkać postanowienie, zgodnie z którym własność sprzedanej rzeczy przechodzi na kupującego z chwilą zapłacenia przez niego całej ceny. Takie zabezpieczenie sprzedającego może być przydatne w przypadku, gdyby u kupującego pojawił się komornik i chciał zająć znajdującą się u niego rzecz. Nie na wiele się jednak zda, jeśli kupujący, mimo niezapłacenia ceny, odsprzeda rzecz osobie trzeciej.
Przy zastrzeżeniu własności sprzedanej rzeczy aż do uiszczenia ceny uznaje się w razie wątpliwości, że przeniesienie własności rzeczy nastąpiło pod warunkiem zawieszającym (art. 589 Kodeksu cywilnego). To oznacza, że kupujący stanie się właścicielem rzeczy dopiero z chwilą zapłaty ceny, a nie w momencie zawarcia umowy. Zastrzeżenie własności sprzedanej rzeczy nie może dotyczyć nieruchomości.
Jeśli kupujący zapłaci cenę, to przejście własności nastąpi z mocy prawa, bez konieczności zawierania odrębnej umowy przenoszącej własność. Do tego czasu kupujący może posiadać rzecz i jej używać. Sprzedawca nie może mu nakazać jej zwrotu, dopóki nie upłynie termin zapłaty.
Jeśli kupujący za rzecz nie zapłaci, sprzedający ma prawo żądać jej zwrotu. Odbierając rzecz z powodu braku zapłaty ceny może żądać od kupującego odpowiedniego wynagrodzenia za zużycie lub uszkodzenie rzeczy (art. 591 K.c.).
W wyroku z dnia 21 stycznia 1999 r. (sygn. akt I CKN 955/97) Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli sprzedawca wystąpił na drogę sądową o zapłatę ceny, nie może następnie domagać się wydania mu sprzedanej rzeczy z powołaniem się na zastrzeżenie własności.
Ten sposób zabezpieczenia interesów sprzedawcy nie wiąże się z żadnymi dodatkowymi kosztami - wystarczy zamieścić odpowiednie postanowienie w umowie. Jeżeli rzecz zostaje kupującemu wydana, zastrzeżenie własności powinno być stwierdzone pismem (art. 590 K.c.). Niedochowanie tej formy nie powoduje jednak nieważności zastrzeżenia własności, ale skutkuje ograniczeniami dowodowymi w razie ewentualnego sporu sądowego na tym tle. Dlatego najlepiej nadać mu formę pisemną. Zastrzeżenie własności może także wynikać z treści faktury VAT. Tak uznał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 października 2003 r. (sygn. akt II CK 119/2002) oraz z dnia 24 lipca 2008 r. (sygn. akt IV CSK 87/2008). W przypadku zamieszczenia go na fakturze, sprzedający będzie musiał w razie sporu wykazać, że nastąpiło to za wiedzą i akceptacją kupującego.
W umowie sprzedaży można zastrzec, że własność rzeczy przejdzie na nabywcę dopiero z chwilą zapłaty ceny.
Zastrzeżenie własności sprzedanej rzeczy może zabezpieczyć sprzedającego wtedy, gdy wyda on rzecz, nie otrzyma za nią ceny, a z majątku kupującego komornik będzie chciał przeprowadzić egzekucję i zajmie sprzedaną mu rzecz. Dzięki zastrzeżeniu własności sprzedający będzie mógł udowodnić, że kupujący nie stał się jeszcze właścicielem rzeczy, nie można więc prowadzić z niej egzekucji. Żeby jednak zastrzeżenie własności było skuteczne względem wierzycieli kupującego, pismo, które je zawiera (najczęściej jest to umowa sprzedaży), musi być opatrzone tzw. datą pewną. W praktyce będzie to poświadczenie daty okazania umowy przez notariusza. Trzeba je uzyskać zanim zostanie wszczęta egzekucja komornicza.
Należy mieć świadomość tego, że zastrzeżenie własności sprzedanej rzeczy nie zabezpieczy sprzedającego w przypadku, gdyby kupujący odsprzedał rzecz osobie trzeciej, która o zastrzeżeniu nie wiedziała. Osoba trzecia, która o zastrzeżeniu własności nie wiedziała i przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, stanie się nowym właścicielem rzeczy. Wynika to z art. 169 § 1 K.c. Zgodnie z nim, jeżeli osoba nieuprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba że działa w złej wierze. Wyjątek dotyczy rzeczy skradzionych, zgubionych lub w inny sposób utraconych przez właściciela. W ich przypadku osoba trzecia działająca w dobrej wierze uzyska własność, jeśli upłyną trzy lata od kradzieży, zgubienia lub utraty (art. 169 § 2 K.c.). Ten wyjątek nie ma jednak zastosowania do sprzedaży z zastrzeżeniem własności, gdzie sprzedający dobrowolnie wydaje rzecz kupującemu, mimo iż w umowie jest postanowienie o zastrzeżeniu własności.
Lepszym zabezpieczeniem, choć wymagającym dopełnienia kilku formalności i poniesienia dodatkowych kosztów, jest ustanowienie na sprzedawanej rzeczy zastawu rejestrowego. Jest to odpowiednik - dla rzeczy ruchomych - hipoteki ustanawianej na nieruchomościach.
Ustanowienie zastawu rejestrowego wymaga wpisu do rejestru zastawów. Rejestr ten jest jawny.
Opłata sądowa za wpis w rejestrze zastawów to 200 zł.
W umowie zastawniczej można zastrzec, że przed wygaśnięciem zastawu rejestrowego nie dojdzie do zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu. Zbycie lub obciążenie przedmiotu zastawu rejestrowego wbrew takiemu zastrzeżeniu będzie ważne tylko wtedy, jeżeli osoba, na której rzecz zastawca dokonał zbycia lub obciążenia, nie wiedziała i przy zachowaniu należytej staranności nie mogła wiedzieć o tym zastrzeżeniu w chwili zawarcia umowy z zastawcą. Wykazanie tego jest niezwykle trudne, gdyż od dnia dokonania wpisu w rejestrze zastawów nikt nie może zasłaniać się nieznajomością danych ujawnionych w rejestrze, chyba że mimo zachowania należytej staranności nie mógł o nich wiedzieć (art. 38 ust. 1 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Dz. U. z 2009 r. nr 67, poz. 569 ze zm.). Dlatego z reguły sprzedaż przedmiotu zastawu wbrew zastrzeżeniu w umowie zastawniczej dotyczącemu zakazu zbywania będzie nieważna.
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.)
autor: Andrzej Janowski
Gazeta Podatkowa nr 78 (806) z dnia 2011-09-29