CO2 utrapieniem przyszłych pokoleń

Obecnie emisje tego gazu stają się przedmiotem obrotu na rynku, handel nimi może być dźwignią realizacji projektów polepszających skuteczność energetyczną. Dwutlenek węgla jest jednym z głównych gazów cieplarnianych, który kumuluje się w górnych warstwach atmosfery powodując zatrzymywanie ciepła promieniującego z powierzchni ziemi. To zjawisko gromadzenia się gazów w atmosferze nazywamy popularnie efektem cieplarnianym. Należy pamiętać o tym, że sam efekt cieplarniany jest zjawiskiem bardzo pożądanym na Ziemi, gdyż dzięki niemu mamy średnia temperatura wynosi +15^oC. Gdyby w atmosferze nie było odpowiedniego stężenia tych gazów mielibyśmy globalne zlodowacenie, a średnia temperatura roczna spadłaby do poziomu -18^oC.

Problem zaczyna się w momencie, gdy poprzez wzmożoną działalność gospodarczą człowieka koncentracja gazów staje się coraz większa. I tak w XX wieku średnia temperatura na Ziemi podniosła się o 0,6^oC. Natomiast wzrost ten w XXI wieku szacowany jest na 1,4^oC do 5,9^oC. Skutki, jakie pociąga za sobą takie ocieplenie, to przede wszystkim podniesienie się poziomu mórz (+50 cm do 2100r.), zmiana rytmu opadów, zmiana przebiegu prądów oceanicznych (np. Golfsztrom), ekstremalne zjawiska klimatyczne (powodzie, burze, upały susza) oraz szeroko rozumiane zaburzenia w środowisku naturalnym.

Protokół z Kioto

Odpowiedzią międzynarodowej społeczności na zagrożenia wynikające z globalnego ocieplenia jest Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu, później uzupełniona o Protokół z Kioto. Protokół ten został przyjęty przez Konferencję Stron (najwyższy organ Konwencji) w grudniu 1997 roku i jest prawnie wiążącym porozumieniem międzynarodowym, nakładającym na państwa wysoko rozwinięte obowiązek redukcji całkowitej emisji sześciu gazów cieplarnianych o przynajmniej 5% w latach 2008 - 2012.

Kraje Unii Europejskiej, Szwajcaria oraz większość krajów Europy Wschodniej zobowiązały się do 8% redukcji emisji. Stany Zjednoczone zadeklarowały 7% redukcję, Kanada, Węgry, Japonia oraz Polska 6% natomiast Rosja, Nowa Zelandia i Ukraina miały ustabilizować emisję gazów cieplarnianych na dotychczasowym poziomie. Norwegia dostała zezwolenie na zwiększenie emisji o 1%, Australia o 8%, a Islandia o 10%.

Warunkiem wejścia w życie Protokołu było ratyfikowanie go przez 55 krajów mających przynajmniej 55% udziału w światowej emisji gazów cieplarnianych. Unia Europejska ratyfikowała Protokół w maju 2002 roku, Polska w grudniu 2002 roku, natomiast Stany Zjednoczone wycofały się z podjętych wcześniej zobowiązań. Kluczowe znaczenie miała decyzja Rosji, która podpisała dokument 5 listopada i został on formalnie ratyfikowany przez ONZ 18 listopada 2004 roku. Zgodnie z procedurą Protokół wszedł w Sycie 16 lutego 2005 roku.

Protokół wprowadził kilka mechanizmów redukcji emisji. Należą do nich:

• Mechanizm Wspólnych Działań (JI - Joint Implementation)
• Mechanizm Czystego Rozwoju (CDM - Clean Development Mechanism)
• Mechanizm Handlu Emisjami (Emission Trading)
• Mechanizm Aktywacji Absorpcji CO2 przez Rośliny (Land Use Change and Forestry).

Mechanizm Wspólnych Działań polega na inwestowaniu przez kraje wysoko rozwinięte w krajach o niższych kosztach redukcji emisji. Za uzyskaną redukcję kraj inwestujący otrzyma odpowiednią ilość jednostek ERU (Emission Reduction Unit)
Mechanizm Czystego Rozwoju ma zachęcić kraje rozwinięte do finansowania projektów mających na celu redukcję emisji w krajach rozwijających się, na które nie został nałożony limit emisji. Kraj inwestujący otrzymuje w zamian Certyfikat Redukcji Emisji - CER.
Handel emisjami ma za zadanie umożliwić sprzedaż i zakup pozwoleń na emisję pomiędzy krajami. Każdy kraj-strona otrzymuje określoną liczbę jednostek dopuszczalnej emisji, wyrażoną w tonach CO2. Jednostki te staną się przedmiotem handlu na zasadach wolnego rynku.
Mechanizm Aktywacji Absorpcji ma przyczynić się do zwiększenia udziału roślin w procesie redukcji emisji CO2, np. poprzez zalesienie. Kraj, niekoniecznie będący stroną Protokołu, otrzyma w zamian jednostki RMU - Removal Unit. Wszystkie rodzaje jednostek mogą być przedmiotem wymiany i stanowią o elastyczności podejścia do zagadnień redukcji emisji.

Istota handlu emisjami

Zainaugurowany z dniem 1 stycznia 2005 r. Europejski rynek handlu emisjami (SHE) umożliwia poszczególnym gałęziom przemysłu handlowanie uprawnieniami do emisji CO2. Rynek ten dotyczy instalacji spalających o mocy cieplnej przekraczającej 20 MW, rafinerii, przemysłu stalowego, produkcji szkła, cementowni, papierni. Dopuszczalny poziom emisji dla poszczególnych krajów został ustalony w Protokole z Kioto. Handel emisjami jest jednym z instrumentów polityki ekologicznej państwa, który najczęściej służy do ograniczania emisji zanieczyszczeń. Uważany jest powszechnie za jeden z instrumentów najbardziej zorientowanych rynkowo. System oparty jest na pięciu fundamentalnych zasadach:

• Ograniczenie i handel (cap-and-trade): całkowity limit emisji (tzw. czapka, czyli cap) ustalany jest dla grupy zakładów i/lub sektorów, a następnie uprawnienia do emisji odpowiadające całkowitemu limitowi rozdzielane są pomiędzy te zakłady - emitentów zanieczyszczeń. Zakłady mogą wykorzystać uprawnienia do wypełnienia swych celów redukcyjnych, sprzedać je lub zachować na przyszłe okresy rozliczeniowe.
• Adresowanie go początkowo głównie do dużych emitentów zanieczyszczeń.
• Wdrożenie systemu odbywa się etapami w połączeniu z okresowym dokonywaniem oceny i możliwością jego poszerzenia o inne gazy i sektory.
• Plany alokacji uprawnień do emisji są opracowywane i zatwierdzane okresowo.
• Obejmuje obecnie obszar UE, ale stwarza również możliwość włączenia pozostałych państw poprzez zastosowanie elastycznych mechanizmów: JI i CDM.

Obserwatorzy wyrażają nadzieję, że Europejski System Handlu Emisjami odniesie sukces nie tylko jako narzędzie ograniczania emisji, ale podkreśli również wiodąca pozycję Europy w podejmowaniu działań mających na celu przeciwdziałanie zmianom klimatu. Jeśli system sprawdzi się, będzie on stanowił przykład dla innych krajów objętych postanowieniami Protokołu, które muszą zacząć wypełniać przyjęte na siebie zobowiązania od 2008r.

Handel emisjami polega na zdefiniowaniu zbiorczego limitu emisji dla dużej grupy źródeł emitujących dane zanieczyszczenie. Przy czym "dużą grupą źródeł" może być region Unii Europejskiej, jak również terytorium dowolnego państwa, które sygnowało protokół z Kioto. Następnie, zgodnie z określonym algorytmem, pulę dopuszczalnych emisji rozdziela się na wszystkie źródła objęte systemem poprzez wydanie im odpowiedniej liczby uprawnień do emisji (1 uprawnienie = 1 tona CO2). Uprawnienia te mogą być zbywalne pomiędzy uczestnikami systemu. Istotne jest by na koniec okresu rozliczeniowego każde źródło posiadało taką liczbę uprawnień, która będzie nie mniejsza od ilości wyemitowanych przez to źródło zanieczyszczeń.

Każda tona emisji ponad liczbę posiadanych uprawnień powoduje konieczność zapłacenia wysokiej kary. W pierwszym okresie kara za emisję tony gazu, będącego odpowiednikiem dwutlenku węgla, bez posiadania uprawnienia wynosi 40 euro, natomiast w drugim okresie 100 euro. Pierwszy okres handlu emisjami na terenie Unii Europejskiej potrwa od 1 stycznia 2005 do 31 grudnia 2007 roku, drugi pięcioletni zakończy się 31 grudnia 2012 roku.

Wdrożenie mechanizmów z Kioto, czyli obrót zredukowanymi jednostkami emisji (ERU) oraz jednostkami przyznanymi (AAU), rozpocznie się dopiero 1 stycznia 2008 roku. Należy także pamiętać, że zapłata kary za nadmierne emisje nie zwalnia operatora z obowiązku przedłożenia uprawnień odpowiadających wielkości nadmiernej emisji wraz z uprawnieniami przedkładanymi w odniesieniu do kolejnego roku kalendarzowego. Ten mechanizm zapewnia, że łączna emisja zanieczyszczeń z grupy źródeł objętych systemem nie przekroczy ustalonych zbiorczych limitów. Jest to szczególnie istotne w przypadku źródeł objętych dyrektywą LCP 2001/80/EC (on the limitation of emissions of certain pollutants).

W Traktacie Akcesyjnym Polska zobowiązała się do dotrzymania globalnej emisji z tych źródeł na dość niskim poziomie, a której kontrole przewidziane są w 2008, 2010 i 2012 roku. W kolejnych latach liczba przydzielanych uprawnień zmniejsza się zgodnie z wcześniej określoną ścieżką, co wymaga redukcji emisji w źródłach. Jest ona dokonywana najpierw w tych źródłach, gdzie jest to najtańsze. Źródła o wyższych kosztach redukcji będą od nich kupowały uprawnienia do emisji, unikając w ten sposób realizacji kosztownych przedsięwzięć. System handlu emisjami zachęca do poszukiwania i realizacji przedsięwzięć o niskich kosztach redukcji emisji oraz stymuluje dokonywanie działań tam, gdzie jest to najtańsze.

Te cechy sprawiają, że uzyskanie tych samych redukcji emisji przy zastosowaniu handlu emisjami jest ok. 30-60% tańsze niż w podejściu nakazowo-kontrolnym. Jednocześnie nie są zakłócane warunki uczciwej konkurencji na rynku energii, konkurowanie energii "czystej" z "brudną" jest wspomagane przez handel emisjami, co w efekcie zapewnia wyrównywanie szans rynkowych. Umożliwia to dopuszczenie do bezpośredniej rywalizacji rynkowej praktycznie wszystkich źródeł energii elektrycznej, a im więcej podmiotów na rynku, tym lepiej dla odbiorców końcowych.

Mechanizm handlu w praktyce (przykład hipotetyczny)

Przedsiębiorstwo A i B emitują łącznie 100 000 ton dwutlenku węgla rocznie. Zgodnie z Narodowymi Planami Alokacji każdemu z nich przydzielono limit uprawnień do emisji CO2 wynoszący 95 000 ton. Pozostałe 5 000 ton musi zostać pokryte w inny sposób. W takiej sytuacji przedsiębiorstwa mogą albo dokonać redukcji wielkości emisji o 5 000 ton albo nabyć na rynku 5 000 uprawnień. Przed podjęciem takiej decyzji muszą porównać koszty każdego z powyższych rozwiązań.

Na rynku cena jednego uprawnienia wynosi 10 euro. Przedsiębiorstwo A ocenia, że obniżenie emisji wiąże się z koniecznością poniesienia kosztów na poziomie 5 euro za tonę CO2. Podejmuje więc decyzję o wykorzystaniu drugiej możliwości, gdyż koszt jej realizacji jest niższy niż zakup niezbędnej ilości uprawnień. Jednakże postanawia obniżyć wielkość emisji o 10 000 ton CO2, aby w ciągu najbliższych kilku lat nie przekroczyć przyznanego limitu.

Przedsiębiorstwo B jest w odmiennej sytuacji. Jego koszty redukcyjne wynoszą 15 euro za tonę, więc są wyższe niż cena rynkowa jednego uprawnienia, dlatego też przedsiębiorstwo to podejmuje decyzję o zakupieniu uprawnień na rynku.

Przedsiębiorstwo A wydaje 50 000 euro na obniżenie wielkości emisji o 10 000 ton przy koszcie 5 euro za tonę, ale następnie otrzymuje 50 000 euro ze sprzedaży 5 000 uprawnień po 10 euro za sztukę. Oznacza to, że uzyskane przychody z transakcji rynkowej w pełni pokryły koszty redukcji emisji dwutlenku węgla.

Tak więc, gdyby nie możliwości oferowane przez Europejski System Handlu Emisjami przedsiębiorstwo A zostałoby obciążone kosztami netto w wysokości 25 000 euro (przy założeniu, Se redukcja emisji CO2 byłaby na poziomie 5 000 ton). Przedsiębiorstwo B przeznaczyło 50 000 euro na zakup 5 000 uprawnień po 10 euro za sztukę. Gdyby nie elastyczny system ETS, przedsiębiorstwo to musiałoby zredukować wielkość emisji CO2 o 5 000 ton ponosząc koszty na poziomie 75 000 euro. Z przedstawionego powyżej przykładu wynika, że handel emisjami przyniósł obydwu przedsiębiorstwom oszczędności łącznie w wysokości 50 000 euro. Z uwagi na to, że przedsiębiorstwo A podjęło decyzję o redukcji emisji CO2 (ponieważ było to bardziej opłacalne), uprawnienia zakupione przez przedsiębiorstwo B świadczą o rzeczywistej redukcji emisji nawet jeżeli przedsiębiorstwo B nie zredukowało własnej wielkości emisji dwutlenku węgla.

Monitoring i raportowanie

Przedsiębiorstwa uczestniczące w systemie są zobowiązane do pomiaru, monitorowania i raportowania emisji dwutlenku węgla oraz gromadzenia odpowiedniej ilości uprawnień. Rzeczywiste emisje będą porównywane z posiadanymi uprawnieniami po upływie każdego roku kalendarzowego. Uprawnienia emisyjne mogą być nabyte pierwotnie wskutek uwłaszczenia na podstawie Krajowego Planu Rozdziału Uprawnień do Emisji lub też drogą kupna na rynku wtórnym.

Raz przyznane uprawnienie można wykorzystać w każdym roku kalendarzowym danego okresu. W ramach wspólnotowego systemu handlu uprawnienia zachowują ważność na czas trwania jednego okresu rozliczeniowego. Na koniec każdego okresu pewna ilość uprawnień będzie umarzana, co zapewni stopniową redukcję emisji dwutlenku węgla. Zgodnie z rozporządzeniem Komisji Europejskiej każdy zakład dysponujący uprawnieniami do emisji będzie musiał utworzyć swoje konto w specjalnym krajowym rejestrze.

Nabywanie i sprzedawanie uprawnień będzie odbywało się za pośrednictwem tychże kont. Wszystkie firmy uczestniczące w systemie handlu prawami do emisji gazów cieplarnianych będą miały dostęp do swoich kont przez Internet. Urzędowe zezwolenia do emisji będą miały wyłącznie formę elektroniczną. System będzie administrowany przez Krajowego Administratora Systemu Handlu Uprawnieniami do Emisji, którego najważniejszym zadaniem będzie prowadzenie krajowego rejestru uprawnień.

W rejestrze tym gromadzone będą informacje o zezwoleniach i uprawnieniach, wielkości emisji dopuszczalnej i emisji rzeczywistej. Nadzór nad krajowym administratorem sprawuje Minister Środowiska. Korzyści z handlu emisjami Korzyści z handlu emisjami dla całej gospodarki światowej oraz dla środowiska naturalnego można opisać w następujących punktach:

• Redukcja emisji: ograniczenie emisji następuje w wartościach bezwzględnych, zgodnie z poziomem całkowitego limitu (cap).
• Elastyczność: Umożliwienie efektywnego dostosowania się Polski i innych krajów członkowskich UE do zaostrzonych limitów emisji SO2 i NOx, oczekiwanych najpóźniej po 2010r.
• Korzyści społeczne: redukcje emisji osiągane są niższym kosztem, niż przy użyciu innych instrumentów.
• Nowe technologie: Konkurencja na rynku handlu emisjami prowadzi do opracowywania i wykorzystywania nowych technologii. Poprzez zastosowanie całkowicie elektronicznej obsługi systemu stworzono nową jakość w klasie systemów publicznych.
• Niskie koszty administracyjne: Systemy Handlu emisjami wymagają mniejszej liczby pracowników administracji (na tonę zredukowanej emisji) w porównaniu do regulacji bezpośrednich.
• Rozwój nowych rynków: Objęte systemem przedsiębiorstwa potrzebują szeroko pojmowanych usług doradczych i konsultingowych. Możliwości realizowania projektów redukujących emisje i chroniących środowisko w kraju i zagranicą muszą być bowiem poprzedzone przeprowadzeniem dokładnych analiz. Duże perspektywy rysują się również dla sektora usług finansowych.
• Korzyści ekonomiczne: istotna poprawa warunków prowadzenia działalności gospodarczej, utrwalenie korzystnych tendencji ożywienia gospodarczego oraz zmniejszenie stopy bezrobocia.

Źródła:
1. Nadchodzi era Protokołu z Kioto, Czysta Energia, 12/2004, Umeda, 2004.
2. Polityka Klimatyczna Polski - Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020, Ministerstwo Środowiska, 2003.
3. Ekonomiczne i prawne aspekty wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce, Europejskie Centrum Energetyki Odnawialnej (EC BREC), 2000.
4. Ustawa o handlu uprawnieniami do emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji z 22 grudnia 2004 roku, Dz. U. nr 281, poz. 2784.
5. www.emisje-co2.pl

Adrian Studniczak,
Forum Rozwoju Edukacji Ekonomicznej