Czy konsumenci zdołają wydźwignąć Polskę z kryzysu?

Poniedziałkowe dobre dane o produkcji sprzedanej przemysłu, która w czerwcu wzrosła o 0,5 proc. w porównaniu z czerwcem zeszłego roku i o 13,9 proc. w porównaniu z majem, oraz wtorkowe informacje o sprzedaży detalicznej spowodowały, że ekonomiści zaczynają mówić od odbiciu gospodarki w kształcie litery V.

- Ten etap ożywienia jest V-kształtny - napisali w komentarzu analitycy mBanku.

- Sprzedaż detaliczna kontynuuje V-kształtne ożywienie - wtórują im eksperci Pekao.

To dlatego, że ogłoszone w poniedziałek dane o produkcji były znacznie lepsze od oczekiwań. Ekonomiści już zaczęli się domyślać, co było ich przyczyną. Dane GUS o sprzedaży detalicznej te domysły potwierdziły. W czerwcu konsumenci ruszyli na zakupy i wydawali w sklepach niemal tyle pieniędzy, co przed lockdownem. W środę GUS dodał jeszcze dane o tzw. wskaźniku koniunktury, który jest mniej negatywny niż w czerwcu w większości obszarów gospodarki.

Fachowo nazywa się to "realizacją odroczonego popytu". Po kilku tygodniach siedzenia w domu jedno spojrzenie na stare ciuchy pozwala stwierdzić, że faktycznie - są stare. Zamknięcie w domu to większe zużycie ekspresów do kawy i mikrofalówek. No i samo mieszkanie, które przestało być tylko noclegownią, a stało się zarówno biurem, jak i szkołą. Trzeba popatrzeć na nie trochę inaczej i na miarę możliwości dostosować do nowych potrzeb. To tylko niektóre uzasadnienia silnego odbicia popytu.

W dodatku - jak na razie - działają rządowe programy nastawione na ograniczenie wzrostu bezrobocia i utrzymanie - choćby w mniejszym wymiarze - miejsc pracy. Niektórzy oczywiście stracili znaczną część wynagrodzenia, bo w tym trybie pracuje blisko 1,2 mln osób. Ale rząd równocześnie rozdał (podobnie jak 500+) po 5 tys. zł wielu tym przedsiębiorcom, którzy nie popadli w tarapaty i pieniędzy wcale nie potrzebowali. Trudno było nie brać. Pomimo że liczony całościowo fundusz płac realnie z miesiąca na miesiąc się zmniejsza, nie dzieje się to na razie ani szybko, ani gwałtownie.

O tym, że konsumenci ruszyli do sklepów, świadczą też dane o sprzedaży internetowej. GUS podał, że w czerwcu spadła ona w porównaniu z poprzednim miesiącem o 7,5 proc. w cenach bieżących. Jej udział w sprzedaży ogółem spadł do 7,7 proc., z 9,1 proc. w maju. Spadła sprzedaż przez Internet głównie odzieży i obuwia, książek oraz mebli, sprzętu rtv i agd.

Pytanie sprowadza się teraz do tego, czy w czerwcu skumulowała się tylko "odroczona" z poprzednich miesięcy dawka konsumenckiego popytu, czy też czerwcowe odbicie oznacza, że popyt będzie rósł nadal w przedpandemicznym tempie? Bank ING w 13 krajach Europy zadał pytanie konsumentom, jak zmieniły się ich zachowania po pandemii. Głównie chodziło o to, czy wydają mniej, czy więcej, oraz o to, czy mniej, czy więcej oszczędzają.

- Okazało się, że Polacy przyjęli ostrożne podejście do wydawania w porównaniu do innych krajów, np. Niemiec. Na pytanie o oszczędzanie odpowiedzi Polaków również wskazują, że po wybuchu pandemii wzrosła chęć do oszczędzania bardziej niż w innych krajach - mówi Interii główny ekonomista banku ING BŚK Rafał Benecki.

Może się zatem okazać, że w czerwcu zrobiliśmy zaległe zakupy za trzy poprzednie miesiące, i nad kolejnymi będziemy się już bardziej zastanawiać. Ponieważ w tym roku wakacje spędzamy głównie w kraju, a widać jak tłoczno jest nad morzem, przez letnie miesiące prawdopodobnie popyt konsumpcyjny będzie podtrzymywany. Ale potem kurczenie się globalnego funduszu płac i możliwe pogorszenie się sytuacji firm, nieosłanianych już "tarczami", odbije się jeszcze silniej na postawach konsumentów.

- Spodziewam się, że w kolejnych 1-2 miesiącach efekt odroczonego popytu jeszcze zadziała. Sytuację poprawi także to, że wakacje spędzamy w kraju. Dzięki temu dane o konsumpcji mogą być lepsze. Potem jednak konsumpcja wróci na niższą ścieżkę. Moim zdaniem pojawią się dalsze redukcje zatrudnienia - mówi Rafał Benecki.

- Na pewno konsumpcja nie wróci na ścieżkę sprzed pandemii - dodaje.

Sama konsumpcja może okazać się jednak zbyt słabym silnikiem, żeby wyciągnąć nurkującą gospodarkę, choć przed pandemią to głównie ona odpowiadała za stabilne, wysokie loty. Do tego, żeby gospodarka rzeczywiście wyszła z kryzysu, potrzebne są pozostałe silniki - eksport i inwestycje. Z nimi jest już gorzej.

Wprawdzie dane o produkcji w czerwcu zasygnalizowały, że odradza się ona w branżach eksportowych (motoryzacja, meble), ale dane o sprzedaży detalicznej świadczą też o tym, że spora część tej produkcji spotkała się z popytem na rynku krajowym. Sprzedaż samochodów w porównaniu z majem wzrosła o prawie 43 proc., a mebli sprzętu rtv i agd o 1,5 proc., lecz była o 16,1 proc. wyższa niż przed rokiem.    

Tymczasem dane NBP o eksporcie w maju pokazują silną zapaść. Według nich wartość eksportu towarów wyniosła 71,1 mld zł, co oznacza spadek o 13,0 mld zł, czyli o 15,5 proc. Saldo było dodatnie dzięki jeszcze silniejszemu spadkowi importu, za co odpowiadała głównie tańsza ropa.

- Eksport w ujęciu netto wygląda dobrze, ale nie można zapominać, że dane pokazują spadek o 20 proc. rok do roku. Przez efekty mnożnikowe będzie to miało negatywny wpływ na zatrudnienie, na inwestycje i ogólnie na PKB - mówi Rafał Benecki.

Widać to już nawet w danych o budownictwie, które we wcześniejszych miesiącach szło przedkryzysową parą. Produkcja budowlano-montażowa zmniejszyła się w czerwcu o 2,4 proc. rok do roku, wobec spadku o 5,1 proc. w maju, głównie na skutek ograniczenia budów budynków.

- Stanowi to kolejny (...) sygnał spadku aktywności inwestycyjnej sektora prywatnego (firm i gospodarstw domowych), co jest zgodne z naszą prognozą spadku inwestycji ogółem w II kw. o 7,0 proc. rok do roku - napisali analitycy Credit Agricole Bank Polska.

Niskie inwestycje prywatne są największym problemem polskiej gospodarki od pięciu lat. Te lukę wypełniały inwestycje publiczne, ale i tak udział inwestycji w polskim PKB nie zbliżył się nawet do 20 proc. Pamiętajmy, że w "Strategii na rzecz odpowiedzialnego rozwoju" premier Mateusz Morawiecki pisał o konieczności zwiększenia udziału inwestycji w PKB do 25 proc., żeby zapewnić Polsce długoterminowy rozwój.

- Inwestycje są elementem, który będzie bardzo trudno ożywić. Przed pandemią było podwyższone ryzyko podatkowe, a teraz mamy jeszcze ryzyko wynikające z pandemii - mówi Rafał Benecki.

Udział inwestycji w PKB, który i tak był na niskim poziomie, ratowały przez ostatnie lata fundusze unijne. Po zakończonym szczycie w ogólnych zarysach wiadomo, jak będzie wyglądać kolejna perspektywa budżetowa - 1,074 biliona euro z budżetu oraz 750 mld euro z antykryzysowego funduszu Next Generation EU. Według komunikatu KPRM Polska uzyskać ma ok. 139 mld euro w formie dotacji oraz 34 mld euro w pożyczkach. Ale to pieniądze, o które trzeba będzie się dopiero mocno starać.

- Fundusze unijne mogą już w przyszłym roku wygenerować 1 proc. PKB, a w następnym 2 proc. - mówi analityk ING BŚK.

Z niezbyt jasnych sformułowań w komunikacie po szczycie przywódców UE wynika jednak, że poszanowanie zasad państwa prawa będzie miało wpływ na wypłaty funduszy. Ponadto rząd - żeby czerpać z funduszu antykryzysowego - musi przedstawić plany inwestycyjne, a te będą oceniane pod kątem zgodności z "Zielonym Ładem". To będzie wymagające zadanie.

Wiadomo też, że obcięty został o połowę Fundusz Sprawiedliwej Transformacji, a to oznacza, że będzie znacznie mniej pieniędzy na zapewnienie godnej pracy zwalnianym z kopalń. Ale cała sprawa nie dotyczy tylko tych kilku czy nawet kilkunastu miliardów euro z Unii.

Bo unijne fundusze na zieloną transformację to zaledwie część pieniędzy. Te miliardy euro wyłożono na stół z publicznej kasy po to, by dołączyły do nich biliony euro funduszy prywatnych, umiejętnie zresztą "sterowanych" przez politykę publiczną. Publiczne pieniądze zmniejszają ryzyko inwestycyjne i tworzą rodzaj fundamentu, na którym resztę budowli mają wznieść prywatni inwestorzy.

Amerykański bank inwestycyjny Goldman Sachs oszacował, że do 2030 roku inwestycje w zieloną gospodarkę na świecie wyniosą ok. 16 bilionów dolarów, w Europie - ok. 7 bln, z czego 3 bln na transformację energetyki. Jeśli absorpcja pieniędzy unijnych na te cele się nie powiedzie, mało prawdopodobne jest, że nad Wisłą pojawią się inwestorzy prywatni. A już dziś polskie przedsiębiorstwa znajdują się pod presją "zielonych" wymagań.    

- Polska jest wielkim zapleczem wielu międzynarodowych koncernów. Są już pierwsze firmy, które oczekują od swoich kooperantów, żeby wykazywały, jaki jest "ślad węglowy" produkcji, którą dostarczają. Jeśli mamy gospodarkę w tak dużym stopniu opartą na węglu, to może być to na pewnym etapie już problemem - mówi Rafał Benecki.

Nie jest też pewne, czy "wielkie inwestycje", takie jak CPK, morskie farmy wiatrowe, przekop Mierzei Wiślanej, a być może także budowa elektrowni jądrowej ocenione zostaną jako zgodne z unijnymi priorytetami. Przypominają trochę opiewaną niegdyś przez niektórych poetów budowę wielkich pieców w Magnitogorsku. Ale to było 100 lat temu. Tymczasem w kolejnych latach pod wielkim znakiem zapytania stoją inwestycje samorządów, których budżety już w zeszłym roku były niezwykle napięte. A te właśnie są ważnym narzędziem "rozpraszania" poprawy jakości życia i zamożność jak kraj długi i szeroki.  

Realizacja "wielkich" planów inwestycyjnych może oczywiście wpłynąć korzystnie na wysokość naszego PKB. Ale beneficjentami największych marż (a tym samym unijnych funduszy) będą głównie amerykańscy dostawcy technologii jak - w przypadku morskich farm czy ewentualnej elektrowni jądrowej - General Electric.

Zamiast akceleracji obiegu pieniądza w rozproszonej sieci, co w XXI wieku staje się podstawowym narzędziem budowy zamożności i poprawy jakości życia (a także zmniejszania nierówności), możemy mieć koncentrację ogromnych funduszy w pojedynczych przedsięwzięciach. W dodatku obarczonych ryzykiem, że skończą się tak, jak budowa "Ostrołęki C".

Dużych nadziei na to, że eksport pociągnie polską gospodarkę, na razie nie widać. Perspektywy dla inwestycji - prywatnych i publicznych - są co najmniej mgliste. Na razie wychodzenie z kryzysu spoczywa wyłącznie na barkach konsumentów.

Jacek Ramotowski