Darowizna na wypadek śmierci - nowość w dziedziczeniu

W obowiązującym stanie prawnym jedynie przez testament można rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci (art. 941 kodeksu cywilnego). Nie jest to rozwiązanie wystarczające dla swobodnego dysponowania jego składnikami. Zgodnie z art. 1047 k.c., umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna. Przyszły spadkodawca nie może więc decydować o swoim majątku na wypadek śmierci inaczej, niż posługując się testamentem.

Charakter darowizny na wypadek śmierci

23 czerwca br. skierowano do pierwszego czytania na posiedzeniu Sejmu senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw dotyczący ułatwienia obrotu prawnego i uniknięcia komplikacji związanych z dziedziczeniem dowolnie wybranych przez strony składników majątkowych. Chodzi o takie przedmioty własności jak przedsiębiorstwo, nieruchomości, udziały lub akcje w spółkach kapitałowych oraz zbywalne prawa i obowiązki w spółkach osobowych.

Nowa instytucja nie będzie elementem prawa spadkowego, lecz prawa zobowiązań - nowe przepisy znajdą się obok unormowań dotyczących darowizny. Zastosowanie do niej znajdą więc przepisy dotyczące darowizn i zobowiązań umownych - zostało to wyraźnie stwierdzone w uzasadnieniu projektu. Umieszczenie darowizny na wypadek śmierci w ramach przepisów tytułu XXXIIII księgi trzeciej kodeksu dotyczącego darowizn, będzie skutkować koniecznością stosowania, z odpowiednimi modyfikacjami, wszystkich przepisów odnoszących się do umów darowizny. W szczególności co do stron umowy, ich zdolności do czynności prawnych, oznaczania przedmiotu umowy, jej wykonania czy wreszcie odpowiedzialności za wykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania. Będzie to więc szczególny rodzaj darowizny cechujący się pewnymi odrębnościami wynikającymi ze skuteczności w chwili śmierci darczyńcy.

Szczegółowe rozwiązania

Stronami umowy darowizny na wypadek śmierci byłby przyszły spadkodawca, występujący w charakterze darczyńcy, i obdarowany. W projektowanym art. 890¹ K.c. ustawodawca jednoznacznie wskazuje, iż umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Darowizna wywierałaby skutek w momencie śmierci darczyńcy - przedmiot darowizny przechodziłby na obdarowanego nie z chwilą podpisania umowy, a dopiero z chwilą śmierci darczyńcy. Do tego momentu właścicielem darowanej rzeczy pozostanie darczyńca, zachowując prawo do dysponowania nią.

Skuteczność i rozwiązanie umowy

Warunkiem dojścia umowy do skutku będzie pozostawanie obdarowanego przy życiu w chwili śmierci darczyńcy, gdyż umowa darowizny stawałaby się bezskuteczna z chwilą wcześniejszej śmierci obdarowanego lub wcześniejszego ustania bytu osoby prawnej.

Proponuje się również przyznanie sądom kompetencji do rozwiązania umowy na żądanie obdarowanego zgłoszone przed śmiercią darczyńcy, jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków nie można wymagać od niego nabycia przedmiotu darowizny. Umowy nie będzie można rozwiązać na podstawie powództwa wniesionego po śmierci darczyńcy.

Odpowiedzialność za długi spadkowe

Obdarowany nie będzie zwolniony z odpowiedzialności za długi spadkodawcy. Nie przewiduje się jednak odpowiedzialności bezpośredniej, tj. obdarowanego ze spadkobiercami. Ustawodawca przewiduje bowiem, iż obdarowany odpowiada za długi spadkowe, jeżeli egzekucja skierowana do spadkobierców darczyńcy okaże się bezskuteczna. Tak więc pozycja obdarowanego będzie korzystniejsza niż zwykłych spadkobierców.

Okolicznością uprzywilejowującą obdarowanego będzie ograniczenie odpowiedzialności do wartości darowizny ustalonej według stanu i cen z chwili śmierci darczyńcy.

To rozwiązanie jest jednak negatywnie oceniane przez Biuro Analiz Sejmowych. W opinii Biura jest ono niekorzystne zarówno dla wierzyciela, jak i dla spadkobierców, którzy odpowiadają za długi spadkowe całym spadkiem, a nawet całym majątkiem w przypadku prostego przyjęcia spadku. Może bowiem prowadzić do tego, że darczyńca wyzbędzie się części swojego majątku na rzecz obdarowanego, a spadkobiercom uprawnionym do zachowku (uprawnienie to powstaje wówczas, gdy spadkodawca sporządził testament i powołał do dziedziczenia osoby spoza kręgu bliskich krewnych, odsuwając tych ostatnich od dziedziczenia w ogóle lub jeżeli udział spadkowy członka najbliższej rodziny nie pokrywa należnego mu z ustawy zachowku) pozostawi jedynie taką jego część, która pozwoli wyłącznie na pokrycie długów spadkowych. Według opinii Biura, ze względu na fakt, iż proponowana instytucja jest rodzajem rozrządzenia na wypadek śmierci, wydaje się, że zasady odpowiedzialności za długi spadkowe powinny być zbliżone do zasad obowiązujących przy dziedziczeniu, a nie do tych dotyczących darowizny - obdarowany powinien zatem odpowiadać za długi spadkowe tak jak spadkobiercy, a nie jedynie posiłkowo. Dalsze prace nad projektem powinny ostatecznie usunąć te wątpliwości.

Testament działowy

W piśmiennictwie i doktrynie wskazuje się, iż celowe byłoby wprowadzenie, oprócz darowizny na wypadek śmierci, instytucji tzw. testamentu działowego. Miałby on pełnić nieco inną funkcję niż darowizna, ale także pozwalałby na dysponowanie poszczególnymi składnikami majątku, a nie tylko udziałami w nim. Testator mógłby skutecznie wskazać, jakie przedmioty przeznacza danej osobie. Testament działowy byłby odmianą testamentu, a więc osoby wskazane w jego treści jako spadkobiercy solidarnie ponosiłyby odpowiedzialność za długi spadkowe, co wydaje się być rozwiązaniem sprawiedliwszym niż posiłkowa odpowiedzialność obdarowanego darowizną na wypadek śmierci.

Dopiero końcowy efekt prac legislacyjnych pozwoli w pełni ocenić kształt nowych rozwiązań. Nowelizacja miałaby wejść w życie z dniem 1.01.2010 r.

Artur Gorzel, radca prawny w Kancelarii Prawnej Filipek & Kamiński sp.k.

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dn. 23.04.1964 r. - kodeks cywilny - Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.
2. Senacki projekt o zmianie ustawy - kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw - druk sejmowy nr 2116.

Czytaj również:

Spadkodawca zdecyduje o podziale majątku

Damski przewodnik po prawie spadkowym