Europejski futbol jak nadmuchany balon

Maszyna rozgrywek ruszyła na nowo po krótkiej wakacyjnej przerwie. Jak zwykle było sporo spektakularnych transakcji w okienku transferowym, trochę przetasowań wśród właścicieli klubów. To naturalne. W tej branży musi się dziać, żeby piłkarskie gwiazdy świeciły jak najmocniejszym blaskiem, żeby było głośno, a emocje kibiców ani na chwilę nie wystygły. W piłce nożnej musi trwać licytacja na wielkie kwoty, bo pieniądz robi tu pieniądz. Z roku na rok coraz większy. Na przekór kryzysowi.

Dwadzieścia najbogatszych klubów piłkarskich na świecie w sezonie 2010/2011 zarobiło łącznie 4,4 mld euro, co stanowi ponad jedną czwartą wartości całego europejskiego rynku piłki nożnej - policzył Deloitte w Football Money League 2012, corocznym zestawieniu najpotężniejszych finansowo piłkarskich przedsiębiorstw. Czołowa dwudziestka pochodzi z lig europejskiej wielkiej piątki, a aż sześć z brytyjskiej Premier League. Obok klubów z Anglii, największe pieniądze podnosi się z boisk Hiszpanii, Francji, Niemiec i Włoch. Już czwarty rok z rzędu skład czołowej szóstki zestawienia nie zmienił się. Tworzą ją: Real Madryt, FC Barcelona, Manchester United, Bayern Monachium, Arsenal oraz Chelsea Londyn.

Z powodu kryzysu tuzy zarobiły tylko nieznacznie (o ok. 3 proc.) więcej niż w poprzednich latach, ale z drugiej strony oznacza to, że oparły się spowolnieniu gospodarczemu. - Było to możliwe przede wszystkim dzięki dużej i lojalnej rzeszy kibiców, ogromnej oglądalności i atrakcyjności dla partnerów biznesowych - tłumaczy Dan Jones, partner w Deloitte UK. Zdaniem autorów Football Money League 2012, sukces w piłkarskim biznesie opiera się na trzech filarach: sukcesie sportowym, rozpoznawalnej marce i nowoczesnej infrastrukturze. Tylko połączenie wszystkich trzech elementów przekłada się na ponadprzeciętną wielkość przychodów klubów.

Równie ciekawe dane podaje UEFA: 650 ekstraklasowych drużyn ze wszystkich lig Europy miało w ubiegłym roku łączne dochody w wysokości 12,8 mld euro. Przychody wcale nie muszą jednak gwarantować zysków. Na 200 klubów, które grają w Lidze Mistrzów i Lidze Europejskiej straty przynosi 65 proc. Jeszcze gorzej wygląda statystyka dla najbogatszych zespołów - wśród klubów, które mają dochody na poziomie co najmniej 50 mln euro rocznie, aż trzy czwarte skończyło ubiegły sezon pod kreską.

Czy to normalne? Dla porównania, w lidze futbolu amerykańskiego NFL z 32 zespołów tylko dwa były w 2010 r. na niewielkim minusie. Wśród 30 zespołów baseballowych z ligi MLB straty przyniosły trzy - na łączną sumę 36,4 mln dol. Tyle, że na te 62 drużyny przypadają co roku przychody podobne jak na naszym kontynencie na 650 klubów.

Choć dziesiątka piłkarskich supermarek naszego kontynentu jest zdominowana przez kluby angielskie, to jednocześnie najbardziej zadłużona liga Europy. W sezonie 2010/2011 zobowiązania pierwszej szóstki wyniosły astronomiczne 2,4 mld funtów.

Nic dziwnego, że kilkanaście miesięcy temu na skraju bankructwa znalazła się ikona brytyjskiego futbolu Manchester United. W styczniu 2010 r. klub ogłosił, iż zamierza wyemitować obligacje na ratowanie stanu swojej kasy. Operacja miała przynieść 500 mln funtów, co i tak nie pokrywało długów Czerwonych Diabłów, przekraczających 716 mln funtów. Nabywców znalazły papiery za 504 mln funtów.

7-letnie instrumenty były denominowane w funtach i dolarach, oprocentowanie pierwszych to 8,75 proc. w skali roku, drugich - 8,375 proc. Klub należący do rodziny Glazerów, tych od nożyków Gillette, uciekł spod topora, ale pamiętać trzeba, że termin wykupu obligacji upłynie 1 lutego 2017 roku. Wtedy problem wróci. Jednak obligacje kosztują już teraz.

Tylko z tytułu oprocentowania klub będzie płacił rocznie 45 mln funtów. Czy to dużo? Analitycy twierdzą, że nie do końca uprawnione jest porównywanie rentowności papierów emitowanych przez piłkarskie kluby z rządowymi obligacjami państw strefy euro, ale dość powiedzieć, że kiedy pod koniec lipca za objęcie obligacji Hiszpanii inwestorzy zażądali premii w wysokości 7,45 proc. rynki natychmiast odtrąbiły rekord i zaczęły straszyć, że przy tym poziomie rentowności państwo będzie w stanie obsługiwać dług tylko przez kilka miesięcy.

MU da sobie jednak radę. Pomogą hojni sponsorzy. Pod koniec lipca Czerwone Diabły podpisały kontrakt sponsorski z General Motors. Logo Chevroleta będzie jedynym znakiem na koszulkach piłkarzy przez siedem lat, począwszy od sezonu 2014/15. GM zacznie płacić Manchesterowi United już teraz. W ciągu dwóch lat przeleje na konto 18,6 mln dol. Łącznie do 2021 r. klub zyska około 559 mln dol.

Na razie 233 mln dol. trafią do kasy klubu ze sprzedaży akcji na Wall Street. Sierpniowy debiut nie okazał się sukcesem jak się spodziewano. Spółka musiała obniżyć cenę akcji z 16-20 do 14 dol., co oznacza, że dostanie o 100 mln dol. mniej niż planowała. Ale i tak jest nieźle, bo przed rokiem klub zrezygnował z IPO na rynku azjatyckim, gdzie ma sporo fanów, z powodu braku popytu.

Finansowe perypetie gigantów takich jak Manchester United są udziałem całego piłkarskiego rynku, tylko w innej skali. Jeśli United, Manchester City, Chelsea Londyn, Real Madryt, Barcelona, PSG czy Bayern Monachium obracają setkami milionów euro, większość drużyn ma do dyspozycji dziesiątki, a słabeusze, tacy jak choćby z Polski, najwyżej 10-20 mln euro. Wspólnym mianownikiem zawsze są jednak długi - przed nimi nie potrafi się obronić żaden odnoszący sukcesy klub. Taki, który ich nie odnosi, nie może z kolei liczyć na duże wpływy i potencjalne zyski.

A jest o co grać. Tylko sama UEFA na 32 drużyny występujące w Lidze Mistrzów rozdzieliła w tym roku 754 mln euro. Najwięcej wpłynęło na konto Chelsea - blisko 60 mln euro. Pokonany w finale Bayern otrzymał "tylko" 41,7 mln euro. W Lidze Europy federacja rozdysponowała 150 mln euro wśród 56 drużyn. Zwycięzca - Atletico Madryt - zarobił ponad 10,5 mln euro, zaś pokonany w bukareszteńskim finale Athletic Bilbao - milion mniej. Na LE zarobiły i polskie kluby. Konto Legii powiększyło się o ok. 2,3 mln euro, a Wisły - o 2,1 mln euro.

Piłka na szczytach Europy zaczyna przypominać gwiezdne wojny miliarderów. Poza potęgami z Hiszpanii, czyli Barcą i Realem, które mają specyficzną strukturę właścicielską i władzę dzierżą tam członkowie klubu, większość drużyn kontrolowana jest przez prywatnych właścicieli. Chelsea to Roman Abramowicz. Jego rachunek za posiadanie klubu w ciągu ośmiu lat przekroczył już 2,8 mld funtów, a The Blues Ligę Mistrzów wygrali w tym czasie zaledwie raz. Rosjan bawiących się w futbol jest więcej. Ostatnio rośnie im jednak groźna konkurencja.

W europejskie drużyny inwestować zaczęli arabscy szejkowie. Al-Fahim nabył Manchester City i na piłkarzy wydał już miliard funtów. To na razie inwestycja z ujemną stopą zwrotu, bo klub w tym czasie nie dobił się nawet do finału Ligi Mistrzów. W arabskie ręce trafił ostatnio także PSG. Dzięki temu francuski klub tylko tego lata na trzech nowych zawodników mógł wydać 115 mln euro.

Prywatny kapitał w tej branży spisuje się lepiej niż masowi inwestorzy. Okazuje się, że futbolowi nie jest po drodze z giełdą. Z klubów osiągających największe wpływy na parkietach jest garstka. To choćby Juventus Turyn i Olympique Lyon. Pierwsze piłkarskie spółki na giełdy zaczęły wchodzić już w latach 90. XX wieku. Pionierami, jak zawsze, byli Anglicy. Na parkiet trafiły tam Manchester United, Chelsea Londyn, Leeds United czy FC Liverpool, w sumie ponad 20 firm. Dziś w tabelach notowań po większości z nich nie ma już śladu. Najczęściej kariera giełdowa kończyła się wraz z wejściem prywatnego właściciela. Tak było np. w przypadku Czerwonych Diabłów.

Gdy klub przejmował żyletkowy potentat, natychmiast ściągnął go z londyńskiej giełdy. Teraz wraca na parkiet. Nie sposób oprzeć się wrażeniu, że robi to tylko dla łatwych pieniędzy. Newcastle United zniknął z giełdy w 2007 r. także w związku z przejęciem. Dwa lata później ten sam los spotkał Sheffield United i Birmingham City. Wyjątkowo źle przygodę z giełdą wspomina się w Southampton, gdzie z powodu utraty płynności holding Southampton Leisure w 2009 r. musiał ogłosić bankructwo.

Na parkiet wchodzi się po to, by pozyskać pieniądze na rozwój, transfery, budowę nowych stadionów czy wzmocnienie płynności finansowej. Kiedy już jednak akcje takiego przedsiębiorstwa trafiają na rynek, pod lupę biorą je nie tylko kochający kibice, ale i inwestorzy chcący wycisnąć z nich jak największy zysk. A z tym jest problem, bo afery z udziałem piłkarzy, czyli pracowników klubu, chybione transfery, kontuzje czy wreszcie słabe wyniki mogą skutecznie zdołować kursy nawet świetnych klubów.

Od 1999 r. na frankfurckiej giełdzie notowana jest Borussia Dortmund. Cena akcji z 11 euro w debiucie obniżyła się w okolice 2,3-2,5 euro. Kto jednak zainwestował w klub w szczycie kryzysu, gdy jeden papier wyceniany był na 80 eurocentów, ten dziś może się cieszyć niezłym zyskiem. W wywindowaniu kursu spora zasługa polskiego trio, które w ubiegłym sezonie zapewniło BD mistrzostwo i puchar Niemiec. W ciągu roku kurs podniósł się o 1,5 euro.

Bundesliga zresztą w europejskiej stawce wygląda najlepiej. Niemieckie kluby uchodzą za najzdrowsze na kontynencie. Rządzone twardą ręką może i nie zarabiają tyle co konkurencja z innych krajów, ale za to mogą się pochwalić bilansami niewymagającymi podrasowania. W lidze Deloitta tuż za podium uplasował się Bayern Monachium, w pierwszej dziesiątce krezusów jest Schalke 04, a dalej są jeszcze Borussia Dortmund i Hamburger SV.

Za studium przypadku może w tym towarzystwie uchodzić wspomniana już Borrusia. Nie dalej jak dziesięć lat temu klub stanął na krawędzi. Po serii sukcesów połowa zawodników pierwszej jedenastki zarabiała kwoty liczone w milionach marek, przy czym nie były to jeszcze czasy gigantycznych kwot za transmisje telewizyjne, a Champions League dopiero raczkowała. Postawiono na terapię szokową, rozwiązano kontrakty z najlepiej opłacanymi graczami i klub pogodził się z rolą chłopca do bicia. Receptą na sukces na nowych zasadach miała być praca z młodzieżą i sprowadzanie zdolnych, ale jeszcze niewypromowanych graczy.

Efekty takiej polityki świetnie widać dziś, gdy sprowadzani za stosunkowo niewielkie pieniądze piłkarze z Polski (Lewandowski, Błaszczykowski i Piszczek) oraz z egzotycznej piłkarsko Japonii (Kagawa) zapewnili mistrzostwo i Puchar Niemiec, a po oszlifowane w Zagłębiu Ruhry diamenty ustawia się kolejka chętnych. Za polskiego napastnika Borusia mogła wziąć nawet 30 mln funtów. 23-letni Shinji Kagawa, który do Niemiec przyjechał za darmo, zdążył już nawet zamienić żółtą koszulkę na czerwoną. Manchester United zapłacił za niego 12 mln funtów. Opłata może urosnąć o kolejne 5 mln funtów, jeśli Kagawa wykaże się wynikami.

Na tym transferze zarobiła Borussia, ale nie stracą i Czerwone Diabły. Kierownictwo angielskiego klubu dobrze wie co robi. W ostatnich pięciu latach liczba fanów klubu niemal się podwoiła, sięgając 659 mln na całym świecie, przy czym już niemal połowa pochodzi z Azji. Japończyk w koszulce ze znaczkiem Man Utd na piersi zagwarantuje miliony dolarów ze sprzedaży gadżetów w tamtym regionie świata. Tylko przypadek sprawił, że w tym samym czasie gdy Glazerowie podpisywali umowę z Japończykiem inny Azjata, Koreańczyk Park Ji-Sung, odchodził z drużyny.

Celowej strategii marketingowej należy się doszukiwać w corocznych przedsezonowych turniejach z udziałem europejskich tuzów rozgrywanych w Azji czy pokazowych meczach w Stanach Zjednoczonych. Na dalszym i bliższym Wschodzie są pieniądze. Dużo pieniędzy. I to nie tylko tych wypłacanych przez organizatorów w postaci nagród i honorariów. To prawdziwe zaplecze fanów. Dlatego pokopać piłkę przy wypełnionych trybunach jeździ się tam coraz chętniej. Podobnie jak za Ocean, gdzie soccer zyskuje coraz bardziej na popularności głównie za sprawą takich piłkarzy, jak grający na stałe w USA David Beckham, a lato jest tam okresem martwym w rozgrywkach tamtejszych zawodowych lig NBA, NFL czy baseballu.

Żeby jednak dobrze sprzedać się na nowych rynkach, trzeba spełniać dwa podstawowe warunki: mieć doskonale znaną markę i plejadę gwiazd. To przede wszystkim one przyciągają kibiców na stadiony i powodują, że zostają wierni klubowym barwom, oglądając później telewizyjne transmisje meczów z dalekiej Europy oraz kupując koszulki z nazwiskami swoich idoli na plecach i klubowe gadżety.

Wypełnianie piłkarskich jedenastek gwiazdami ma jednak swoją ciemną stronę. W sezonie 2010/2011 kluby z Premier League ustanowiły nowy rekord pod względem sum wydanych na pensje. 20 zespołów przeznaczyło na nie łącznie 1,6 mld funtów, o ponad 200 mln funtów więcej niż rok wcześniej. Pierwszy raz w historii na wynagrodzenia przeznaczono niemal 70 proc. przychodów.

- W "normalnym" biznesie występuje presja na ograniczanie kosztów i nie można ich zwiększać, jeśli nie uzasadnia tego wzrost przychodów. W futbolu jest inaczej - mówi Krzysztof Sachs, partner w Ernst & Young, jeden z autorów kolejnej edycji raportu "Ekstraklasa piłkarskiego biznesu". Okazuje się, że i w naszej rodzimej T-Mobile Ekstraklasie, choć na mniejszą skalę, całkiem dobrze widać choroby piłkarskiego interesu.

- Gdy w 2006 roku Legia Warszawa zdobywała mistrzostwo Polski, zarobki dwóch ściągniętych Brazylijczyków - Edsona i Rogera - przekroczyły po raz pierwszy w polskiej lidze 200 tys. euro rocznie. Dziś mamy już kilku piłkarzy, którzy zarabiają ponad lub blisko pół miliona euro. Koszty wynagrodzeń piłkarzy w największych polskich klubach sięgają lub przekraczają 30 mln zł rocznie - wyjaśnia Krzysztof Sachs nazywając zjawisko piłkarskim wyścigiem zbrojeń.

Te "osiągnięcia" bledną gdy porównać je z wpływami takich potęg jak Real. Gdy latem 2009 r. królewscy bili rekord świata, płacąc za Cristiano Ronaldo 93 mln euro, dyrektor finansowy klubu już zacierał ręce na myśl o milionach płynących ze sprzedaży trykotów z nazwiskiem słynnego CR7. Nie pomylił się. W kwietniu 2010 r. klub poinformował, że wpływy z tego tytułu sięgnęły 80 mln euro. Nawet jeśli przyjąć, że Real zyskami podzielił się z firmą dostarczającą sprzęt oraz z samym zainteresowanym, opłaciło się.

To jednak odstępstwo od reguły. A ona brzmi: futbolowa branża przepłaca za piłkarzy. Patrząc na ten wyścig zbrojeń trudno oprzeć się wrażeniu, że w pogoni nad przepaść za garstką krezusów zmierza reszta futbolowego świata. Z tą jednak różnicą, że naprawdę wielkie marki zawsze się wywiną, bo stoją za nimi setki milionów fanów, historia, wartość marki.

A co powiedzieć o Anży Machaczkała, poza tym, że na zakup podstarzałych gwiazd i ich pensje wydaje miliony dolarów? Właścicielem klubiku z nad morza Kaspijskiego jest rosyjski miliarder Suleyman Abusaidovich Kerimov. Kto biznesmenowi z majątkiem sięgającym 8 mld dol. zabroni bawić się w futbol? Nikt.

To dlatego na stadionie, gdzie frekwencja nie przekracza 5 tys. widzów zgodził się grać Kameruńczyk Samuel Eto'o, który przed rokiem na peryferie futbolu wyjechał wprost z Interu Mediolan. Powód - od tamtego czasu zainkasował 20 mln euro stając się najlepiej opłacanym piłkarzem globu z niemal dwukrotnie wyższymi poborami od zdobywcy ostatniej Złotej Piłki, Lionela Messiego. W ciągu roku na konto Argentyńczyka grającego w FC Barcelona wpływa bowiem "zaledwie" 10,5 mln euro. Cristiano Ronaldo w Realu Madryt otrzymuje 12 mln euro rocznie.

O tym do jak opłakanych skutków prowadzi windowanie kontraktowych apanaży piłkarzy może świadczyć spektakularny upadek legendy szkockiej i wyspiarskiej piłki. W połowie lipca 54-krotny mistrz kraju Glagow Rangers został relegowany do czwartej ligi. Powód - sięgające 130 mln funtów długi i wynikającego z nich kontraktowe przekręty z podwójnymi umowami dla najlepszych piłkarzy. Trwa śledztwo dotyczące zatrudnienia futbolistów na oficjalnej umowie w klubie oraz drugiej w zarejestrowanej w raju podatkowym firmie, która pozwalała chronić zarobki przed zakusami fiskusa. Ile takich historii skrywają tabele z wynikami? Nie wiadomo.

Podobny los jak Glasgow spotkać może każdą inną drużynę w Europie. Zgodnie z wytycznymi UEFA, zarządzający piłkarskimi ligami zawodowymi przed rozpoczęciem każdego sezonu żądają przedstawienia gwarancji finansowych. Kto ich nie ma żegna się z rozgrywkami i wpływami z transmisji telewizyjnych. Przykład z naszego podwórka - każdego roku kłopoty z uzyskaniem licencji ma np. ŁKS Łódź, ale finansowe korowody przed komisją licencyjną to przypadłość większości polskich zespołów.

Europejska federacja próbuje zahamować finansowe szaleństwo, wprowadzając zasadę fair play, czyli nałożyć na kluby obowiązek prowadzenia zbilansowanej polityki finansowej i niewydawania więcej niż zarabiają. Poziom bezpiecznego zadłużenia nie mógłby przekraczać 15 mln euro. Pod koniec lipca o jak najszybsze wdrożenie tych zasad zaapelował Karl-Hanz Rummenigge, piłkarska legenda i prezes Bayernu Monachium, który akurat prowadzi zrównoważoną politykę. - Manchester City ma dług wynoszący ponad 200 mln euro, natomiast dług Chelsea to ok. 80 mln euro. Co roku jednak wydają one na transfery dziesiątki mln. To absurd - swierdził Rummenigge.

UEFA na razie jednak zastanawia się jak zmusić w większości prywatne kluby do respektowania nowych przepisów. Nie będzie to proste. Chyba, że kryzys wymusi bardziej zdecydowane działania. Bo czy futbolowa hossa będzie trwać wiecznie? Kłopoty takich piłkarskich gospodarek jak Hiszpania, Włochy czy Francja zdaniem obserwatorów muszą uderzyć w kluby, które będą ponosić coraz większe koszty zadłużenia.

Kiedy rządy będą ograniczać wydatki socjalne i płace w budżetówce, a pracodawcy hamować wzrost płac i być może zmniejszać zatrudnienie, kibice będą mieć coraz mniej pieniędzy na ulubione hobby. W pierwszej kolejności zrezygnują z przyjemności towarzyszących meczom, takich jak przekąski czy gadżety ukochanego klubu. Ale pewnie nie przestaną przychodzić na stadiony. Bo wszak w najtrudniejszych okresach, kiedy coraz trudniejsze są zmagania o codzienne utrzymanie, od najdawniejszych czasów najlepszym lekarstwem na kryzysy były igrzyska.

Szczepan Pawłowski

Wsp. Ppb