Koniec z państwowymi przedsiębiorstwami

Zbliża się do końca proces likwidacji przedsiębiorstw państwowych. Do 30 czerwca powinny zostać skomercjalizowane przedsiębiorstwa, których organem założycielskim jest minister skarbu państwa. Pozostałe, dla których organami założycielskim są inni ministrowie lub wojewodowie, muszą złożyć do 30 czerwca wnioski o przekształcenie ich w spółki prawa handlowego. O losie przedsiębiorstw państwowych przesądził Sejm uchwalając ustawę z dnia 12 maja 2006 roku o zmianie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz.U. z 2006 r. nr 107, poz. 721).

28 lipca 2006 roku w chwili, gdy ustawa wchodziła w życie, funkcjonowało 15 przedsiębiorstw, dla których organem założycielskim był szef resortu skarbu i 264 przedsiębiorstwa, których organami założycielskimi były inne podmioty.

- Przedsiębiorstwa państwowe to relikt z minionego okresu. Nikt nie straci na tym, że proces komercjalizacji zostanie doprowadzony do końca. System zarządzania przedsiębiorstwem państwowym w dzisiejszych czasach okazał się nieefektywny. Trudno mówić o dobrych wynikach, jeżeli udział w podejmowaniu decyzji ma minister, dyrektor i związek zawodowy. Nieprzypadkowo mówi się o tym układzie Trójkąt Bermudzki - mówi profesor Jerzy Wratny z Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych.

Proces przekształcania przedsiębiorstwa w państwowego w spółkę wiąże się jednak z obawami zatrudnionych w nich pracowników. Z reguły jednak na przekształceniach nikt nie traci.

- Prowadzimy różnego rodzaju szkolenia, udzielamy informacji i uspokajamy załogi przedsiębiorstw państwowych, które mają być przekształcone w spółki. Związkowcy wymieniają się doświadczeniami i szybko mogą podjąć działalność w radach nadzorczych spółek - mówi Anna Szczepańska z biura eksperckiego Komisji Krajowej NSZZ Solidarność.

Załoga w radzie nadzorczej

Przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę oznacza zakończenie działalności rady pracowniczej, której działalność i zakres kompetencji regulowała ustawa z dnia 25 września 1981 r. o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego (Dz.U. nr 24, poz. 123 z późn. zm.). Do kompetencji stanowiących rady pracowniczej przedsiębiorstwa należy między innymi: uchwalenie oraz zmiana planu rocznego przedsiębiorstwa, przyjmowanie sprawozdania rocznego oraz zatwierdzanie bilansu, podejmowanie uchwał w sprawie inwestycji. Ponadto do wspomnianych kompetencji rady pracowniczej przedsiębiorstwa należy również podejmowanie uchwał w sprawach powołania i odwołania dyrektora przedsiębiorstwa.

Rada pracownicza przedsiębiorstwa ma prawo kontroli całokształtu działalności przedsiębiorstwa, ze szczególnym uwzględnieniem dbałości o racjonalną gospodarkę mieniem przedsiębiorstwa. Kontrola obejmuje między innymi zbadanie i ocenę wykonania zadań planowych oraz realizacji zawartych umów i porozumień, analizę sprawozdania rocznego i bilansu, właściwego wykorzystania zasobów pracy, prawidłowości gospodarki materiałowej i finansowej, ochrony środowiska, a w porozumieniu ze związkami zawodowymi - kontrolę przestrzegania norm pracy oraz dyscypliny pracy i płac.

Likwidacja rady pracowniczej nie oznacza jednak, że załoga straci dostęp do informacji i wpływ na działalność skomercjalizowanego przedsiębiorstwa. Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw stwarza możliwość wyboru przedstawicieli pracowników do rady nadzorczej. Pracownicy komercjalizowanego przedsiębiorstwa wybierają 2/5 składu rady. Przedstawiciele pracowników wybierani są w wyborach bezpośrednich odbywających się w przedsiębiorstwie.

- Trzeba pamiętać, że przedstawiciel pracowników zobowiązany jest do złożenia odpowiedniego egzaminu - mówi Sylwia Szczepańska z biura eksperckiego NSZZ Komisji Krajowej NSZZ Solidarność

Ponadto w spółkach powstałych w drodze komercjalizacji, a także po zbyciu przez Skarb Państwa ponad połowy akcji spółki, pracownicy wybierają jednego członka zarządu, jeżeli średnioroczne zatrudnienie wynosi powyżej 500 pracowników. Zazwyczaj ten członek zarządu jest odpowiedzialny za sprawy pracownicze.

Akcje pracownicze

Przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę oznacza, że pracownicy otrzymają do 15 proc. akcji tej spółki. Spółka powstała w wyniku komercjalizacji, w terminie miesiąca od tego zdarzenia, wzywa uprawnionych pracowników do złożenia oświadczenia o zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji. W okresie sześciu miesięcy od dnia komercjalizacji przedsiębiorstwa mogą oni złożyć pisemne oświadczenia o zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji. Nie oznacza to jednak, że pracownicy natychmiast dostaną akcje, które będą mogli sprzedać. Fizyczne otrzymają je dopiero po prywatyzacji, czyli np. po sprzedaży choćby jednej akcji należącej do Skarbu Państwa.

Skala komercjalizacji

Zgodnie z ustawą z dnia z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz.U. 2002. r. nr 171, poz. 1397 z późn. zm.), komercjalizacja polega na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w spółkę akcyjną lub spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego dokonuje minister właściwy do spraw Skarbu Państwa. Do 28 lutego 2007 r. skomercjalizowane zostały 1592 przedsiębiorstwa państwowe, w okresie styczeń - luty 2007 r. w spółki przekształcono pięć podmiotów państwowych. Kończący się proces komercjalizacji obejmie, między innymi kilkadziesiąt PKS, Państwowe Zakłady Lotnicze w Łodzi, Bydgoszczy i Warszawie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Kopalnię Soli w Wieliczce.

Bez zwolnień

Pracownicy komercjalizowanego przedsiębiorstwa państwowego, z wyłączeniem dyrektora tego przedsiębiorstwa oraz pracowników zatrudnionych na podstawie powołania, stają się, z mocy prawa, pracownikami spółki.

W wyniku więc samej tylko komercjalizacji sytuacja pracowników nie ulega zmianie, stosunki pracownicze pozostają w mocy, z tym że pracodawcą będzie spółka utworzona w wyniku komercjalizacji.

- Sam fakt komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego nie powoduje zatem redukcji zatrudnienia. Może się jednak zdarzyć, że przy okazji przekształcania przedsiębiorstwa w spółkę zostanie podjęta decyzja o restrukturyzacji wiążącej się z redukcją zatrudnienia. W takim jednak przypadku będzie miała zastosowanie ustawa o zwolnieniach grupowych - podkreśla Agnieszka Jesiotr, radca prawny z Kancelarii Prawnej Chałas i Wspólnicy.

Nowa spółka stary układ

Pracownicy przedsiębiorstw państwowych cieszą się z rozbudowanej sfery socjalnej i przywilejów określonych w okładach zbiorowych pracy. W związku z tym obawiają się, by proces komercjalizacji nie pozbawił ich prawa do dodatkowych świadczeń. Nie wiedzą, czy zobowiązania zaciągnięte przez przedsiębiorstwo państwowe będą przejęte przez spółkę, czy komercjalizację należy traktować jako przejście zakładu pracy.

Na ten temat wypowiadał się Sąd Najwyższy, jednak jego orzecznictwo w tym zakresie nie jest jednolite. Z jednej strony reprezentowany jest pogląd, że w wyniku komercjalizacji nie dochodzi do powstania nowego podmiotu, co oznacza, że komercjalizacja nie stanowi przejścia zakładu pracy - tak m.in. wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 maja 1992 roku, III CZP 49/92.

Zdaniem tego sądu jednoosobowa spółka Skarbu Państwa powstaje w wyniku transformacji przedsiębiorstwa państwowego jako państwowej osoby prawnej. Transformacja ta unormowana jest przepisami szczególnymi i charakteryzuje się między innymi tym, że: nie dochodzi tu ani do zmiany właściciela przedsiębiorstwa, ani zmiany właściciela kapitału; obok Skarbu Państwa nie pojawia się inny podmiot.

Z kolei w uchwale z dnia 2 czerwca 1995 roku, I PZP 16/95 Sąd Najwyższy stwierdził jednak, że przekształcenie przedsiębiorstwa w spółkę stanowi rodzaj przejścia zakładu pracy.

- Przychylając się do poglądu, że komercjalizacja może stanowić podstawę prawną przejścia zakładu pracy, uważam, że w przypadku komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego w zakresie porozumień zbiorowych należy stosować przepisy dotyczące przejścia zakładu pracy na nowego pracodawcę. W szczególności spółka powstała w wyniku komercjalizacji, zgodnie z art. 2411 par. 1 k.p., przez okres jednego roku od dnia przejścia zakładu pracy ma obowiązek stosować względem przejętych pracowników postanowienia układu zbiorowego, którym ci pracownicy byli objęci przed przejściem - uważa Agnieszka Lechman-Filipiak, radca prawny w Kancelarii prawnej Linklaters.

Jej zdaniem po upływie roku wynikające z tego układu warunki umów o pracę lub innych aktów stanowiących podstawę nawiązania stosunku pracy należy stosować do upływu okresu wypowiedzenia tych warunków. W tym czasie spółka może też zawrzeć nowy układ.

Tomasz Zalewski