Lustracja: obowiązki firmy i pracownika

30 dni mają osoby objęte lustracją na złożenie oświadczenia lustracyjnego. 10 lat zakazu pełnienia funkcji publicznych grozi za kłamstwo lustracyjne. Niezłożenie oświadczenia lustracyjnego powoduje wygaśnięcie mandatu lub zwolnieniu z zajmowanego stanowiska.. Domniemanie niewinności będzie przysługiwało osobie lustrowanej.

W ciągu najbliższych tygodni około 400 tys. osób będzie musiało przyznać się do współpracy z tajnymi służbami PRL albo temu zaprzeczyć. Zgodnie z podpisaną przez prezydenta nowelizacją ustawy lustracyjnej obowiązek złożenia oświadczeń lustracyjnych będzie spoczywał na przedstawicielach blisko 50 zawodów i stanowisk państwowych, w tym dyrektorach podstawówek, doradcach podatkowych i dziennikarzach. Kłamcy lustracyjni zostaną pozbawieni pełnionych dotychczas funkcji z zakazem ich sprawowania przez kolejnych dziesięciu lat.

Kto będzie musiał złożyć oświadczenie lustracyjne

Obowiązek złożenia oświadczenia lustracyjnego w sprawie pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z tymi organami w okresie od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r. mają osoby pełniące funkcje publiczne urodzone przed dniem 1 sierpnia 1972 r. Wymienia je art. 4 znowelizowanej ustawy lustracyjnej. Oprócz osób sprawujących wówczas funkcje kierownicze w administracji rządowej i samorządowej, członków rad nadzorczych przedsiębiorstw państwowych, profesorów, posłów, sędziów i adwokatów, do złożenia oświadczenia lustracyjnego będą zobowiązani między innymi byli dyrektorzy szkół publicznych i niepublicznych, biegli rewidenci, doradcy podatkowi i dziennikarze.

Kiedy należy złożyć oświadczenie

Od marca osoby, które już dzisiaj pełnią funkcje publiczne, będą miały miesiąc na złożenie oświadczenia, licząc od dnia powiadomienia przez pracodawcę lub organ powołujący o takim obowiązku.

Jeżeli w przyszłości ktoś będzie kandydował na stanowisko, które objęte jest obowiązkiem poddania się lustracji, to będzie musiał złożyć oświadczenie lustracyjne w chwili wyrażenia zgody na kandydowanie lub zgody na objęcie danej funkcji. Jednocześnie złożenie oświadczenia powoduje, że nie trzeba tego robić po raz kolejny. Osoba taka musi jednak poinformować nowego pracodawcę, że oświadczenie takie już złożyła.

Komu należy złożyć oświadczenie

Szczegółowy katalog podmiotów, którym należy złożyć oświadczenie, wymieniony jest w art. 8 ustawy lustracyjnej. Generalnie jest to pracodawca, organ powołujący lub mianujący na dane stanowisko, prezydent lub Państwowa Komisja Wyborcza.

Jakie są obowiązki pracodawcy

Zaraz po wejściu nowelizacji ustawy lustracyjnej w życie każdy pracodawca powinien sprawdzić, czy którakolwiek z zatrudnionych u niego osób ma obowiązek poddania się lustracji. Zaraz potem powinien zawiadomić wszystkich, którzy będą spełniać ustawowe kryteria, o obowiązku złożenia oświadczenia lustracyjnego (wzór oświadczenia lustracyjnego stanowi załącznik do ustawy).

Nowelizacja ustawy lustracyjnej nie wskazuje jednak terminu, w jakim pracodawca powinien zawiadomić swoich pracowników. Nowelizacja ustawy nie wprowadza także żadnych mechanizmów, które przymuszałyby do dokonania zawiadomienia przez pracodawcę.

Po otrzymaniu wypełnionych formularzy pracodawca powinien je niezwłocznie przekazać do Biura Lustracyjnego Instytutu Pamięci Narodowej, chyba że z przepisów odrębnych wynika obowiązek przekazania oświadczenia do oddziałowego biura lustracyjnego Instytutu Pamięci Narodowej.

Jakie informacje będzie trzeba podawać w oświadczeniu

Obowiązek wypełnienia drugiej części formularza będzie dotyczył wyłącznie osób, które przyznały się do powiązań z komunistycznymi służbami. Tutaj trzeba będzie podać nazwę organu i zajmowane w nim funkcje oraz dokładny okres służby czy współpracy. Dodatkowo będzie można zadecydować, czy powyższe dane mogą zostać podane do publicznej wiadomości. Dokładny formularz oświadczenia lustracyjnego stanowi załącznik nr 1 do ustawy lustracyjnej.

Co oznacza pojęcie współpracy z tajnymi służbami PRL

Współpracą jest świadome działanie, którego obowiązek wynikał z ustawy obowiązującej w czasie tego działania w związku z pełnioną funkcją, zajmowanym stanowiskiem, wykonywaną pracą lub pełnioną służbą, jeżeli informacje przekazywane były organom bezpieczeństwa państwa w zamiarze naruszenia wolności i praw człowieka i obywatela.

Jakie są kategorie współpracy z organami bezpieczeństwa państwa

Ustawa wymienia takie kategorie współpracy, jak: zasadnicza, nierejestrowana lub nieoficjalna albo pomocnicza. Najcięższą kategorią współpracy jest współpraca zasadnicza i zalicza się do niej: agentów, informatorów, rezydentów, tajnych współpracowników, kontakty operacyjne lub konsultantów. W skład pozostałych współpracowników tajnych służb PRL wchodzą m.in. kontakty obywatelskie, służbowe, osobowe źródła informacji lub osoby, które udostępniały służbom lokale.

Co grozi za niezłożenie oświadczenia w terminie

Niezłożenie oświadczenia w terminie skutkuje utratą pełnionej funkcji lub zakazem kandydowania na dane stanowisko. Dotyczy to również posłów, senatorów oraz wszystkich samorządowców.

Co grozi za złożenie nieprawdziwego oświadczenia

Jeżeli sąd prawomocnym wyrokiem stwierdzi, że dana osoba dopuściła się kłamstwa lustracyjnego, to osoba taka otrzymuje dziesięcioletni zakaz pełnienia funkcji publicznych lub publikowania artykułów prasowych.

Kto będzie badać oświadczenia

Prawdziwość oświadczeń lustracyjnych będą badali prokuratorzy Biura Lustracyjnego IPN w takiej kolejności, w jakiej ustawa wymienia funkcje publiczne (od najważniejszych osób w państwie). W przypadku pojawienia się wątpliwości co do prawdziwości czyjegoś oświadczenia, Biuro wezwie daną osobę do złożenia wyjaśnień i w razie dalszych wątpliwości wystąpi do sądu okręgowego o zbadanie prawdziwości oświadczenia.

Kto może wystąpić do sądu o zbadanie oświadczenia

Do sądu będą mogli wystąpić przede wszystkim prokuratorzy Biura Lustracyjnego IPN, jeśli będą mieli wątpliwości co do prawdziwości jakiegoś oświadczenia.

Do sądu będą mogły wystąpić również osoby umieszczone w spisie współpracowników służb PRL, osoby, które przed 28 lutego 2007 r. pełniły funkcję publiczną i zostały pomówione o agenturalność oraz osoby, które przyznały się w oświadczeniu do pracy, współpracy lub służby w organach bezpieczeństwa i domagają się ustalenia, że było to wynikiem wymuszenia przez groźbę utraty życia lub zdrowia przez nią lub osoby najbliższe.

Na jakich zasadach będą odbywały się procesy lustracyjne

W sprawach zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych będzie orzekał w składzie trzech sędziów sąd okręgowy właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby składającej takie oświadczenie. Do osób lustrowanych będą miały zastosowanie przepisy dotyczące oskarżonego w postępowaniu karnym. Przede wszystkim oznacza to, że osoba lustrowana będzie korzystała z domniemania niewinności i sąd będzie musiał udowodnić jej, że była współpracownikiem służb PRL.

Rozprawa w postępowaniu lustracyjnym będzie odbywała się jawnie. W wyjątkowych sytuacjach sąd będzie mógł wyłączyć jawność części rozprawy na wniosek lustrowanego lub z urzędu, w zakresie w jakim mogą zostać ujawnione okoliczności dotyczące sytuacji osobistej i majątkowej innych osób, chyba że były one pracownikami lub funkcjonariuszami organów bezpieczeństwa państwa.

Akta zakończonych postępowań lustracyjnych, przeprowadzonych bez wyłączenia jawności rozprawy, będą jawne. W terminie siedmiu dni od wydania orzeczenia sąd będzie wydawał także postanowienie w sprawie jawności akt postępowania lustracyjnego w zakresie, w jakim postępowanie prowadzono z wyłączeniem jawności, albo odmówi ich ujawnienia.

Jak i gdzie można odwołać się od wyroku lustracyjnego

Odwołanie od orzeczenia przysługuje każdej stronie postępowania w terminie 14 dni od dnia otrzymania orzeczenia wraz z uzasadnieniem sądu pierwszej instancji.

Apelację składa się do sądu apelacyjnego za pośrednictwem sądu okręgowego, który wydawał wyrok. Sąd apelacyjny wyznacza termin rozprawy nie później niż 30 dni od dnia przyjęcia apelacji. Orzeczenie sądu drugiej instancji jest prawomocne. Sąd z urzędu sporządza uzasadnienie orzeczenia w terminie 30 dni od daty wydania orzeczenia.

Komu przysługuje prawo złożenia kasacji do Sądu Najwyższego

W postępowaniu lustracyjnym kasację od prawomocnego orzeczenia sądu może wnieść z urzędu lub na wniosek osoby lustrowanej wyłącznie prokurator generalny oraz rzecznik praw obywatelskich. Podstawą do wniesienia kasacji może być wyłącznie rażące naruszenie prawa, jeżeli mogło ono mieć istotny wpływ na treść orzeczenia lub jeżeli utrzymanie orzeczenia w mocy byłoby rażąco niesprawiedliwe.

Termin do wniesienia kasacji wynosi 12 miesięcy od daty wydania orzeczenia przez Sąd Apelacyjny. Sąd Najwyższy musi rozpoznać kasację w terminie trzech miesięcy od daty jej wniesienia.

Kto ma dostęp do dokumentów służby bezpieczeństwa

Dostęp do informacji zawartych w dokumentach organów bezpieczeństwa państwa dotyczących osób pełniących najważniejsze funkcje publiczne przysługuje każdemu, jednak należy pamiętać o tym, że sprawdzić można tylko osoby wskazane w art. 22 znowelizowanej ustawy lustracyjnej. Zaliczają się do nich Prezydent RP, posłowie i senatorowie, prezesi Sądu Najwyższego, NIK, NBP.

Będzie można sprawdzić także dokumentację dotyczącą wójtów, burmistrzów i prezydentów miast oraz członków zarządów powiatów i województw. Informacje, dotyczące podanych osób, prezes IPN udostępni w Biuletynie Informacji Publicznej nie później niż 30 dni od objęcia przez nią funkcji publicznej.

Adam Makosz, Arkadiusz Jaraszek