Odpowiedzialność na zasadzie winy i na zasadzie ryzyka
Przy rozpatrywaniu zagadnień związanych z odpowiedzialnością za wyrządzoną szkodę należy na wstępie zwrócić uwagę, iż źródłem zobowiązania do naprawienia szkody jest z reguły fakt jej wyrządzenia i wynikający z ustawy obowiązek naprawienia tej szkody przez inną osobę. W niniejszym opracowaniu pomijam zasady odpowiedzialności kontraktowej związane z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania istniejącego pomiędzy stronami np. umowy.
Aby w ogóle mówić o powstaniu odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, muszą zajść odpowiednie przesłanki tej odpowiedzialności. Pierwszą z nich jest powstanie szkody rozumianej jako pomniejszenie majątku osoby poszkodowanej. Drugą jest zaistnienie zdarzenia, z którym ustawa wiąże obowiązek naprawienia szkody (zdarzeniem tym może być działanie lub zaniechanie człowieka, albo inne zdarzenie, np. działanie zwierzęcia). W końcu trzecią przesłanką jest wystąpienie związku przyczynowego pomiędzy wystąpieniem szkody, a powyższym zdarzeniem.
Poza powyższymi przesłankami odpowiedzialności, wyróżnia się także zasady odpowiedzialności, które wskazują podmiot zobowiązany do naprawienia szkody. Głównymi zasadami odpowiedzialności jest zasada winy i zasada ryzyka. W przypadku odpowiedzialności na zasadzie winy, sposobem na uwolnienie się odpowiedzialnego od odpowiedzialności jest udowodnienie braku winy. W przypadku gdy takiej możliwości nie ma, to odpowiedzialność jest kształtowana na zasadzie ryzyka.
Podstawowym przepisem regulującym odpowiedzialność na zasadzie winy jest przepis art. 415 kodeksu cywilnego, który stanowi, że: "Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia". W przypadku tego ogólnego przepisu, to na poszkodowanym spoczywa ciężar udowodnienia wszystkich określonych w nim przesłanek odpowiedzialności. Z kolei sprawca może się bronić np. wykazaniem zaistnienia okoliczności wyłączających winę, jak np. działaniem w warunkach obrony koniecznej lub stanu wyższej konieczności.
W niektórych przypadkach odpowiedzialność na zasadzie winy rozszerzona jest na odpowiedzialność za działania innych osób. W tych wypadkach jednak zawsze musi wystąpić wina także po stronie osoby odpowiedzialnej. Są to sytuacje np. odpowiedzialności za czyny osoby, do nadzoru której zobowiązana była osoba odpowiedzialna - jest to tzw. wina w nadzorze, czy też odpowiedzialność za osoby, którymi osoba odpowiedzialna posługuje się w wykonywaniu określonych czynności - w tym wypadku osoba ta odpowiada jednak jedynie za dokonanie nieprawidłowego wyboru podwykonawcy, jest to tzw. wina w wyborze.
W przypadku odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, osoba odpowiedzialna odpowiada za wywołanie szkody przez pewne zdarzenie, które musi być ściśle wskazane w konkretnym przepisie. Dla powstania odpowiedzialności osoby odpowiedzialnej nie ma znaczenia to, czy osoba ta ponosi winę za wywołanie zdarzenia wywołującego szkodę. Może ona jednak, mimo zaistnienia takiego zdarzenia, uwolnić się od odpowiedzialności jeśli udowodni zaistnienie tzw. przesłanek egzoneracyjnych.
Jednym z przykładów odpowiedzialności na zasadzie ryzyka jest wprowadzona w art. 436 § 1 kodeksu cywilnego odpowiedzialność samoistnego posiadacza mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody (np. samochodu) za szkodę na osobę lub mieniu wyrządzoną przez ruch tego pojazdu. Oznacza to, że samoistny posiadacz samochodu będzie odpowiadał za szkodę wyrządzoną np. pieszemu, który został potrącony przez ten samochód. Nie będzie miało w tym wypadku żadnego znaczenia, czy szkoda została zawiniona przez posiadacza samochodu. Okolicznościami, dzięki którym będzie on mógł się od tej odpowiedzialności uwolnić (przesłanki egzeneracyjne) będą jednak siła wyższa, wyłączna wina osoby poszkodowanej lub osoby trzeciej.
Maciej Turos
aplikant radcowski Gregorowicz-Ziemba Krakowiak Gąsiorowski Kancelaria Prawna
