Samorządy pod kreską. Chcą inwestować, ale Polski Ład i inflacja im to utrudniają

Po dwóch latach występowania nadwyżek budżetowych, samorządy zamknęły 2022 rok na minusie. Ich łączy deficyt budżetowy wyniósł 8,2 mld złotych. Wszystko przez rosnącą inflację, podbijającą koszty inwestycji oraz trudniejsze rozliczenia związane z Polskim Ładem. 

Ponad połowa (55 proc.) jednostek samorządu terytorialnego w Polsce odnotowała w 2022 roku deficyt budżetowy - wskazują w najnowszej analizie ekonomiści banku PKO BP. To znacznie więcej niż w 2021 roku. Wtedy deficyt odnotowało 13 proc. samorządów. Wtedy też samorządy zanotowały nadwyżkę budżetową, i to w wysokości aż 17,4 mld złotych.  

W roku 2021 polska gospodarka szybko odbijała się po pandemii. Wzrost PKB wyniósł wtedy 6,8 procent w ujęciu rocznym. Zaczynała też już rosnąć inflacja, ale w ujęciu rocznym była na poziomie 5,1 proc., a nie dwucyfrowa, jak w 2022 roku. Przez większość miesięcy rekordowo niskie pozostawały także stopy procentowe, co sprawiało, że koszty np. kredytów inwestycyjnych były niższe, niż zwykle. 

Rok 2021 był też ostatnim przed wprowadzeniem Polskiego Ładu. Obniżenie PIT-u i zmiana rozliczenia dochodów z CIT-u odbiły się na dochodach samorządów, zresztą godnie z oczekiwaniami ekspertów. Jak wynika z analizy PKO BP,  kwota 13,7 mld zł, odpowiadająca subwencji rozwojowej na bieżący rok i przelana na konta samorządów pod koniec 2022 roku nie wyrównała do końca ubytku z PIT. W związku z tym "budżet sektora samorządowego będzie wymagać dodatkowego transferu subwencyjnego w 2023" - wskazują analitycy banku. 

Jak dokładnie Polski Ład wpłynął na budżety samorządów? Chodzi między innymi o zmniejszenie wysokości podatków. Polski Ład zwiększył dla wszystkich podatników kwotę wolną. Do tego doszła zmiana stawki w pierwszym progu podatkowym. A dochody z PIT od lat stanowią jedno z najważniejszych, a w wielu przypadkach najważniejsze źródło dochodów własnych JST. Wpływami z tego podatku, jak i z podatku dochodowego od firm (CIT) w określonych proporcjach dzielą się budżety państwa i samorządów. 

"Zmiany szczególnie negatywnie odbiły się na wynikach miast na prawach powiatu, w których dochody ogółem okazały się o 0,8 proc. niższe niż w 2021, a same dochody z PIT były niższe o 0,4 proc." - wskazują ekonomiści PKO BP. 

Z kolei w przypadku CIT samorządom dała się we znaki zmiana sposobu rozliczenia dochodów z tego podatku. Przed wejściem Polskiego Ładu samorządy otrzymywały transfer oparty o bieżącą, rzeczywistą wysokość wpływów z tego podatku. Teraz otrzymują od państwa transfer w wysokości opartej na prognozie tego, ile wyniosą wpływy z podatków, w takiej samej wielkości co miesiąc. Jeśli prognoza jest niższa, niż wpływy, otrzymują mniej. A wyrównanie za zeszły rok dopiero otrzymają.

Mimo tych zmian, dzięki nadal rozpędzonej gospodarce i rosnącym płacom samorządom udało się ostatecznie zwiększyć wpływy z podatków dochodowych - o 8,4 proc. w przypadku PIT i o 6 proc. w przypadku CIT. Eksperci PKO BP punktują jednak, że dynamika wzrostu wpływów z CIT była "znacznie" niższa, niż zwykle. A wzrost dochodów z obu podatków nie dorównał tempu wzrostu cen w gospodarce, czyli inflacji.  

Inflacja była kolejnym ważnym czynnikiem, który uderzył w finanse samorządów. Przede wszystkim chodzi o wydatki na energię - w sektorze JST wzrosły one w 2022 roku prawie o jedną piątą (19,3 proc.) - podają analitycy PKO BP. 

Ogółem wydatki JST wzrosły o 12,0 proc. (przy wzroście dochodów o 3,7 proc.), a wydatki bieżące o 9,4 procent.  

Rykoszetem na samorządach odbiła się też prowadzona w ramach walki z inflacją polityka monetarna. "W związku ze wzrostem stóp procentowych znacznie wzrosły koszty obsługi długu (plus 264 proc.), stanowiące 1,5 proc. wydatków bieżących JST" - czytamy w analizie. Podnoszenie stóp procentowych wpływa bowiem na koszty wszystkich kredytów - nie tylko hipotecznych. Pożyczki na cele inwestycyjne także robią się coraz droższe. 

A, jak wynika z analizy PKO BP, samorządy coraz chętniej inwestują. Wydatki inwestycyjne samorządów wzrosły w 2022 roku o jedną czwartą (25,4 proc.). Łącznie na inwestycje JST wydały w zeszłym roku 60,3 mld złotych.  

Co prawda, jak zastrzegają autorzy analizy, za tak dużym wzrostem stoi częściowo - spowodowany inflacją - wzrost kosztów prowadzenia inwestycji. Ale widać było też po prostu większą aktywność inwestycyjną samorządów. JST wydawały m. in. środki z Programu Inwestycji Strategicznych oraz Funduszu Przeciwdziałania COVID-19 (w ramach funduszu inwestycji lokalnych). 

"Uruchomienie środków z nowej perspektywy finansowej UE na lata 2021-2027 oraz Krajowego Planu Odbudowy (KPO) powinno przełożyć się na utrzymanie tendencji wzrostu inwestycji w kolejnych latach" - wskazują analitycy PKO BP.  

Na razie środki z KPO nie są jednak wypłacane. A w bieżącym roku gospodarka nie pędzi już tak, jak w czasach odbicia po pandemii, wysokość wpływów z CIT stoi więc pod znakiem zapytania. MFW przewiduje, że wzrost PKB Polski wyniesie 0,3 procent w 2023 r. Dwucyfrowa (11,9 proc.) ma być też inflacja. Według założeń budżetowych rządu, polska gospodarka ma wzrosnąć w tym roku o 1,7 proc., a inflacja będzie wynosić 9,8 procent. 

Potrzeby inwestycyjne samorządów zaś nie maleją. Jak podaje PKO BP, priorytet będą mieć zmniejszanie energochłonności miast czy spółek komunalnych, poprawa bezpieczeństwa publicznego, inwestycje w służbę zdrowia, poprawa systemów wodno-kanalizacyjnych, obniżanie emisyjności transportu publicznego, rozwój gospodarki cyrkularnej oraz budownictwo komunalne. Brak KPO, rosnące koszty towarów i usług, mniejsze od oczekiwanych wpływy z podatków i nadal wysokie koszty kredytowania mogą mieć wpływ na realizację tych planów.