Skąd się wziął VAT?

Genezy istnienia systemów opodatkowania można doszukiwać się już w starożytności. Profesor W. Fox z Uniwersytetu w Tennessee zwraca uwagę na rzeźby poborców podatkowych uwiecznionych na egipskich grobowcach z okresu dwóch tysięcy lat przed naszą erą. Wiadomo również, że podatki były powszechnie znane w starożytnym Rzymie oraz Atenach. Początkowo miały one nieco inne formy i dotyczyły danin na rzecz państwa nie tylko w formie pieniądza, lecz także dóbr naturalnych, np. zboża, warzyw, bydła, etc.

Czysto finansowy charakter miał natomiast jedynie podatek od sprzedaży towarów. Zasadniczo polegał on na pobieraniu dodatkowej opłaty (oprócz ceny producenta) ze zbycia towaru, którą sprzedawca był zobowiązany odprowadzać na rzecz państwa. Podatek ten zyskał na popularności w szczególności w okresie wojny secesyjnej i stanowił podwaliny do dziś używanego w USA podatku od sprzedaży. Jego historyczne stawki wynosiły średnio od 10 do 15 proc.

Podstawowym mankamentem powyższego podatku było jednak to, że naliczano go podczas każdego etapu sprzedaży. Wielokrotny obrót tym samym towarem zwiększał zatem ostateczną sumę podatku i jednocześnie cenę towaru. Powodowało to presję na wzrost inflacji oraz tzw. efekt kaskady. Pierwsze próby usunięcia tej wady wprowadzono we Francji w 1948 r. Zastosowano wówczas system odrębnych opłat, w którym każde przedsiębiorstwo, które nabyło towar już opodatkowany, mogło później tę część "podatku kupionego" odliczyć od podatku należnego państwu z tytułu sprzedaży własnej. Pomimo że system ten okazał się wydajny i sprawny, do 1968 r. postępowano z nim bardzo ostrożnie. Do tego czasu był on testowany w praktyce jedynie na terenie Wybrzeża Kości Słoniowej.

Oficjalnie uznaje się, że koncepcję podatku VAT jako pierwszy zaprezentował 10 kwietnia 1954 r. francuski inżynier Maurice Laure. Warto jednak wspomnieć, że o tym systemie wspominał także syn magnata telekomunikacyjnego dr G. von Siemensa w swoich pracach z 1920 r. Podatek o podobnej konstrukcji wprowadzono także w 1940 r. w Norwegii ze stawką 10 proc. Trudno jest zatem jednoznacznie określić, kto był prekursorem w dziedzinie wprowadzania innowacji w postaci redukcji efektu kaskady. Wiadomo jednak, że VAT od czasu powstania stał się bardzo ważnym narzędziem opodatkowania i do dnia dzisiejszego stanowi istotne źródło dochodów wielu współczesnych gospodarek.

Zagłosuj w internetowym referendum w sprawie OFE

Na przestrzeni lat podatek VAT zyskiwał coraz bardziej na popularności. Wprowadzano go kolejno w wielu gospodarkach na całym świecie, np. Danii (1967 r.), Meksyku (1980 r.), Chinach (1984 r.), Nowej Zelandii (1986 r.), Kanadzie (1991 r.), Australii (2000 r.) czy Indiach (2005 r.).

Wzrost zainteresowania tą formą opodatkowania wynikał zapewne z jego dwóch podstawowych zalet.

Po pierwsze, VAT jest opłatą, która obciąża konsumpcję, a nie produkcję. Zwiększa to jego poziom stabilności, a także wpływa na mniejsze wahania wpływów budżetowych w przypadku różnych faz cyklu koniunkturalnego. Po drugie, w odróżnieniu od podatku od zysków, VAT jest stosunkowo mało wrażliwy na kryzysy gospodarcze. Jest on liczony w oparciu o wartość dodaną produktu, której istnienie jest w znacznym stopniu niezależne od aktualnego stanu gospodarki.

Obie zalety mają jednak w wielu aspektach charakter jedynie teoretyczny. W praktyce bowiem stawki podatku VAT w okresie ostatniego kryzysu wzrosły w wielu krajach, m.in. w Grecji (z 19 do 23 proc.), Portugalii (z 21 do 23 proc.), Francji (z 19,6 do 21,2 proc.), a także w Polsce (z 22 na 23 proc.) ze względu na konieczność zwiększenia wpływów budżetowych.

Kilka istotnych mankamentów systemu VAT pojawia się także w procesie jego realnego zastosowania. Publikuje się bowiem wiele stron interpretacji podatkowych, co niekiedy zmusza przedsiębiorstwa do wynajęcia eksperta w dziedzinie VAT. Proceder ten odwraca ich uwagę od rzeczywistej działalności i wymaga koncentracji na formalnych aspektach prowadzenia biznesu. Ponadto, system VAT nakazuje przedsiębiorcy zapłatę podatku należnego (do urzędu skarbowego) nawet wtedy, jeżeli klient nie uregulował faktury, która stanowi podstawę naliczenia tego zobowiązania. Wpływa to negatywnie na płynność finansową firmy i może doprowadzić nawet do jej bankructwa. Ze strony państwa powstaje natomiast obowiązek ciągłej kontroli przedsiębiorstw, co wynika z prób wyłudzeń zwrotu VAT. Za pomocą fikcyjnego eksportu, czego przykład mieliśmy w ostatnim czasie na rynku stali, można oszukać budżet państwa na wiele milionów złotych. Na przykład w Rosji proceder ten doprowadza do strat w wysokości prawie 1/3 wszystkich dochodów z tytułu podatku VAT (http://www.rbcdaily.ru/).

Podatek VAT funkcjonuje obecnie prawie we wszystkich gospodarkach świata. Jednym wyjątkiem jest niewielka grupa 21 krajów i terytoriów zależnych (m.in. Bahamy, San Marino, Watykan, Malediwy, Gibraltar, Katar, Kuwejt, etc.) oraz Stany Zjednoczone, gdzie dyskusja na temat wprowadzenia tej formy opodatkowania trwa już od ponad dekady. Publicysta Ryan Samuelson obliczył, że korzystna stawka VAT dla amerykańskiej gospodarki zamyka się w przedziale od 8 do 16 proc. ("Newsweek", 15.04.2010). Należy zatem sądzić, że kwestią sporną nie jest samo wprowadzenie VAT-u, lecz ustalenie jego optymalnego poziomu. Wyzwaniem dla rządu każdego kraju jest zatem ustalenie takiej stawki opodatkowania wartości dodanej, aby skorzystali na tym wszyscy zainteresowani, tj. budżet państwa, przedsiębiorcy oraz konsumenci.

Kamil Pikuła

^{Autor jest byłym pracownikiem Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie}

Biznes INTERIA.PL na Twitterze. Dołącz do nas i czytaj informacje gospodarcze