Ukraina - handel w cieniu wojny

Po kryzysie spowodowanym rozpadem ZSRR, w I dekadzie XXI w. Ukraina stopniowo odbudowywała swoją pozycję w handlu międzynarodowym. Potencjał eksportowy stanowiły złoża naturalne, duże areały użytków rolnych i rozbudowany w czasach sowieckich przemysł ciężki. Ścisłe powiązania ekonomiczne z Rosją przyczyniały się do rozwoju przemysłu elektromaszynowego oraz produkcji środków transportu. W 2008 r. osiągnęła najwyższy udział w światowej wymianie od czasu uzyskania niepodległości. Ukraiński eksport stanowił wówczas 0,4 proc. światowego eksportu, a import - 0,5 proc. światowego importu.

W kolejnych latach handel zagraniczny Ukrainy wielokrotnie doświadczał głębokich spadków. Według WTO w ciągu ostatnich trzynastu lat (2009-2021) wolumen ukraińskiego eksportu zmniejszał się ośmiokrotnie. Wpływały na to zarówno czynniki o charakterze globalnym (światowy kryzys w 2009 r. czy pandemia COVID-19), jak i polityczne, tj. rosyjskie embargo na ukraińskie towary (2013 i 2014), aneksja Krymu czy powstanie prorosyjskich republik w Donbasie.

Według danych Państwowej Służby Statystycznej Ukrainy wartość eksportu tego kraju w 2021 r. wyniosła 68 mld dolarów amerykańskich (była więc pięciokrotnie mniejsza niż Polski), a importu - 73 mld dolarów. Oznacza to, że wartość ukraińskiego eksportu kształtowała się na zbliżonym poziomie do 2008 r., a wartość importu pozostawała o 15 proc. niższa w porównaniu z sytuacją sprzed trzynastu lat. Rosyjska agresja, która rozpoczęła się w lutym 2022 r. powoduje dalsze głębokie spadki w ukraińskim handlu. Według danych opublikowanych przez WTO, w marcu 2022 roku wartość ukraińskiego eksportu wyrażona w dolarach amerykańskich zmniejszyła się o 49 proc rdr, a wartość importu o 71 proc. rdr.

Stagnacji ukraińskiego handlu towarzyszyła głęboka reorientacja jego struktury geograficznej. Eskalacja pogarszających się relacji z Rosją spowodowała duży spadek znaczenia tego kraju w ukraińskim handlu. Silne osłabienie obrotów z Rosją nie zostało jednak zrekompensowane przez większą wymianę z innymi krajami. Taka sytuacja wpłynęła na marginalizację Ukrainy w handlu międzynarodowym. Odzwierciedla to zarówno niski udział Ukrainy w światowym eksporcie i imporcie, jak i najniższa wartość obrotów handlowych per capita w Europie. Bezpośrednio przed wybuchem wojny Ukraina odgrywała niewielką rolę w handlu międzynarodowym. Według danych Światowej Organizacji Handlu w 2021 r. pod względem wartości eksportu zajmowała ona 48. miejsce, a pod względem wartości importu - pięćdziesiąte.

Jedną z konsekwencji konfliktu z Rosją jest obecnie bardzo rozproszona struktura geograficzna handlu Ukrainy (tzn. brak jednego lub grupy partnerów, które dominują w handlu zagranicznym). Do 2013 r. kluczową rolę w ukraińskim handlu odgrywała Rosja. Przypadało na nią wówczas 24 proc. eksportu i 30 proc. importu. Aneksja Krymu i zajęcie wschodnich regionów wpłynęło na zerwanie współpracy między Ukrainą i Rosją w bardzo wielu dziedzinach. Znalazło to odzwierciedlenie w stopniowym zmniejszeniu roli Rosji w handlu Ukrainy. W 2019 r. Rosja przestała być najważniejszym partnerem handlowym. W 2021 r. na Rosję przypadało 5,0 proc. eksportu oraz 8,4 proc. importu. Oznacza to, że Ukrainę charakteryzował najniższy udział Rosji w handlu zagranicznym spośród wszystkich krajów b. ZSRR (uwzględniając również kraje bałtyckie). Odzwierciedla to silną dezintegrację między oboma krajami.

W 2021 r. Rosja była piątym najważniejszym kierunkiem ukraińskiego eksportu i trzecim kierunkiem importu. Struktura towarowa handlu z Rosją zmieniła się w ciągu ostatnich lat w sposób bardzo radykalny. Z listy najważniejszych towarów w eksporcie zniknęły produkty rolne. W 2021 r. na rynek rosyjski trafiło zaledwie 0,2 proc. eksportu rolnego. Konflikt z Rosją spowodował także silny spadek  eksportu maszyn i urządzeń oraz środków transportu, który opierał się na ścisłych powiązaniach ukształtowanych w czasach ZSRR. Ostatnio eksport do Rosji stanowiła stosunkowo wąska grupa produktów - głównie wyroby walcowane, sztuczny korund, pompy, czy półprodukty z tworzyw sztucznych.

W imporcie z Rosji w dalszym ciągu dominowały paliwa (w 2021 r. stanowiły one blisko 60 proc. wartości importu). Jednak z listy najważniejszych importowanych produktów zniknęła ropa naftowa, a w przypadku gazu ziemnego nastąpił silny spadek dostaw. Brak w pełni alternatywnych źródeł dostaw ropy i gazu spowodował silne zmniejszenie importu i w konsekwencji konsumpcji tych strategicznych surowców. W 2020 r. konsumpcja ropy zmniejszyła się o 18 proc. w porównaniu z 2011 r., a konsumpcja gazu w tym czasie obniżyła się o blisko 50 proc. W efekcie nastąpiło silne zmniejszenie energochłonności ukraińskiej gospodarki. Spadek dostaw paliw miał duży negatywny wpływ na ogólną wartość importu. Od 2017 r. najważniejszym dostawcą ropy jest Azerbejdżan. W 2021 r. dostawy uzupełniał także m.in. import z Libii, Wielkiej Brytanii i Algierii. Paliwa wciąż jednak stanowiły największą część importu z Rosji. Po utracie kontroli nad wschodnią częścią Zagłębia Donieckiego, Ukraina stała się importerem netto węgla. Najważniejszym dostawcą węgla, podobnie jak i koksu stała się Rosja. Do najważniejszych wyrobów sprowadzanych z tego kraju należą także produkty rafinacji ropy naftowej.

Lukę po Rosji wypełniła częściowo wymiana z Chinami. Chiny w latach 2019-2021 były zarówno najważniejszym rynkiem eksportowym i jednocześnie największym dostawcą towarów do Ukrainy. W 2021 r. na Chiny przypadało 12 proc. ukraińskiego eksportu i 15 proc. importu.

Relatywnie niewielki jest udział Unii Europejskiej - niższy udział w handlu zagranicznym notują jedynie Rosja i Białoruś. W 2021 r. na UE przypadało 39 proc. eksportu i 40 proc. importu. Kilkupunktowy wzrost znaczenia UE w handlu zagranicznym Ukrainy wynikał przede wszystkim ze spadku wartości obrotów z Rosją. Dotychczas układ o stowarzyszeniu, którego częścią jest pogłębiona i kompleksowa strefa wolnego handlu, nie przyczynił się do znaczącego ożywienia wymiany między Ukrainą i UE.

W przeciwieństwie do struktury geograficznej eksportu Ukrainy, jego strukturę towarową charakteryzuje wysoki stopień koncentracji. Dominacja surowców i produktów niskoprzetworzonych oznacza, że ukraiński eksport silnie opiera się na klasycznych przewagach komparatywnych. Cztery największe grupy towarowe (2-cyfrowe działy HS) obejmowały w 2021 r. prawie 60 proc. wartości eksportu. Były to żelazo i stal (20,5 proc.), zboża (18,1 proc.), rudy metali (10,5 proc.) oraz oleje (10,3 proc.). W wymienionych grupach Ukraina należała do czołowych eksporterów na świecie. Z tego względu brak eksportu z Ukrainy może przyczynić się do destabilizacji sytuacji na tych rynkach.

Eksport żelaza i stali koncentruje się na produktach o niskim stopniu przetworzenia. W 2021 r. Ukraina była trzecim na świecie eksporterem surówki i surówki zwierciadlistej (po Rosji i Brazylii). Przypadało na nią 23 proc. światowego eksportu. Również trzecie miejsce zajmowała w eksporcie półproduktów z żeliwa i stali (9 proc. światowego eksportu) oraz piąte miejsce w eksporcie wyrobów walcowanych (5 proc.). Najważniejszymi odbiorcami wyrobów z ukraińskich hut były Turcja, Włochy oraz Polska. Ukraina była piątym największym eksporterem rudy żelaza (po Australii, Brazylii, Afryce Południowej i Kanadzie). Eksport z Ukrainy trafiał przede wszystkim do Chin, a także do Czech, Austrii i Polski.

Ukraina zajmuje bardzo ważne miejsce w światowym eksporcie kukurydzy i pszenicy. W 2021 r. była trzecim największym eksporterem kukurydzy (po USA i Argentynie). Eksport Ukrainy stanowił wówczas 11,4 proc. światowego eksportu. Najważniejszymi kierunkami eksportu kukurydzy były Chiny, Hiszpania, Holandia, Egipt oraz Iran. Jednocześnie Ukraina była piątym największym eksporterem pszenicy. Eksport z Ukrainy stanowił 8,5 proc. wartości światowego eksportu pszenicy. Pszenicę eksportowała do Egiptu, Indonezji, Turcji, Pakistanu i Maroka.

Grupa Polsat Plus i Fundacja Polsat razem dla dzieci z Ukrainy

W 2021 r. Ukraina była czwartym największym na świecie eksporterem olejów roślinnych (po Indonezji, Malezji i Argentynie). W zakresie oleju słonecznikowego Ukraina jest zdecydowanie największym eksporterem na świecie. W 2021 r. przypadało na nią 37 proc. światowego eksportu. Najważniejszymi odbiorcami oleju słonecznikowego pochodzącego z Ukrainy były Indie i Chiny.

Grupy towarowe związane z międzynarodowym handlem wartością dodaną odgrywają natomiast w ukraińskim eksporcie znacznie mniejszą rolę niż w pozostałych europejskich gospodarkach. W 2021 r. maszyny i urządzenia oraz pojazdy drogowe i ich części (działy 84, 85 i 87 według klasyfikacji HS) stanowiły zaledwie 8 proc. wartości ukraińskiego eksportu (podczas gdy w Polsce obejmowały 37 proc. eksportu). Tak niski udział tych grup to głównie wynik niewielkiego napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, w tym do sektora przetwórstwa przemysłowego.

Najważniejszym produktem reprezentującym korporacyjne powiązania z europejskimi fabrykami są wiązki przewodów elektrycznych montowane w samochodach. Wiązki były jednym z najważniejszych ukraińskich produktów w eksporcie do Niemiec. Wybuch wojny w Ukrainie przerwał ich dostawy do niemieckich fabryk, co zakłóciło produkcję aut. Przykład wiązek elektrycznych pokazuje, że Ukraina ma duży potencjał w rozwijaniu wymiany handlowej w ramach łańcuchów wartości dodanej. Kluczowe znaczenie ma tania i wykwalifikowana siła robocza oraz bliskość europejskich fabryk.

Wojciech Mroczek, ekspert ekonomiczny w Departamencie Statystyki NBP
Autor wyraża własne opinie, a nie oficjalne stanowisko NBP

BIZNES INTERIA na Facebooku i jesteś na bieżąco z najnowszymi wydarzeniami

Zobacz również: