Nieruchomości: Uważaj na dożywocie!

- W umowie dożywocia właściciel nieruchomości zobowiązuje się przenieść jej własność na zbywcę w zamian za dożywotnie utrzymanie, a więc dostarczenie wyżywienia, ubrania, światła i opału czy też pielęgnowanie w chorobie - wyjaśnia adwokat Bartłomiej Wróblewski. Nowy właściciel może taką nieruchomością swobodnie rozporządzać, czyli może ją sprzedać bez zgody osoby zwanej dożywotnikiem. I tu pojawia się pewien problem. Informacja o prawie dożywocia nie musi być bowiem widoczna w księdze wieczystej. - Notariusz, u którego zawiera się umowę dożywocia ma co prawda obowiązek przesłać informację o jej zawarciu do sądu wieczysto-księgowego, ale regulująca te kwestie ustawa o notariacie obowiązuje dopiero od lutego 1991 roku - mówi B. Wróblewski. A to oznacza, że w przypadku umów zawartych wcześniej w księdze wieczystej może nie być stosownej adnotacji.

Aby uniknąć zakupu mieszkania z niechcianym lokatorem, obok księgi wieczystej trzeba sprawdzić także podstawę nabycia nieruchomości przez obecnego właściciela. Jeśli byłaby to umowa dożywocia, trzeba ustalić czy druga strona tej umowy nadal żyje. Obowiązek sprawdzenia stanu prawnego nieruchomości przed sprzedażą ma notariusz. Dlatego, aby uniknąć kłopotów, warto także umowę przedwstępną podpisać w formie aktu notarialnego.

- Jeśli już nabędzie się nieruchomość obciążoną prawem dożywocia istnieje możliwość zamiany tego prawa na rentę - radzi B. Wróblewski. - W wyjątkowych sytuacjach możliwe jest rozwiązanie umowy dożywocia, ale o tym orzeka sąd - dodaje.

Adwokat informuje ponadto, że obciążenie nieruchomości prawem dożywocia jest wadą prawną. Jeżeli nie była ona ujawniona w księdze wieczystej, a sprzedający ją zataił, kupującemu przysługuje roszczenie naprawienia szkody. Jeżeli to nie nastąpi, kupujący może odstąpić od umowy bądź domagać się obniżenia ceny. Jeśli wpłacił zadatek, powinien otrzymać go z powrotem.

Umowa dożywocia uregulowana jest w art. 908 - 916 kodeksu cywilnego. W umowie tej właściciel nieruchomości zobowiązuje się przenieść jej własność na nabywcę, w zamian za co nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie, które w braku odmiennych uzgodnień między stronami obejmuje: przyjęcie uprawnionego jako domownika, dostarczanie mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału oraz zapewnianie mu odpowiedniej pomocy i pielęgnowanie w chorobie, jak również sprawienie mu własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym.

Zaznaczyć należy, że przedmiotem własności przenoszonej przy umowie dożywocia jest nieruchomość. Samo pojęcie nieruchomości definiuje art. 46 §1 kodeksu cywilnego, który stanowi, iż nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. W związku z powyższym przedmiotem umowy dożywocia nie może być spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, gdyż jest ono ograniczonym prawem rzeczowym i mimo że jest zbywalne, nie może być traktowane jako prawo własności, co potwierdza art. 172 ust.1 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz art. 244 §1 kodeksu cywilnego.

Następstwem przeniesienia własności nieruchomości na podstawie umowy dożywocia jest obciążenie tej nieruchomości prawem dożywocia, do którego zgodnie z art. 910 §1 kodeksu cywilnego stosuje się przepisy o ograniczonych prawach rzeczowych i wynikające z tej umowy obciążenia wywierają skutki wobec wszystkich, a zatem nie tylko wobec stron umowy i osób bliskich zbywcy, na rzecz których prawo to zostało ustanowione.

Zgodnie z art. 16 ust.2 pkt. 1 Ustawy o księgach wieczystych i hipotece prawo dożywocia może być ujawnione w księdze wieczystej. Prawo takie ujawnia się w dziale III księgi wieczystej. Wpis do księgi wieczystej prawa dożywocia powoduje tylko skuteczność względem praw nabytych przez czynność prawną po jego ujawnieniu (art. 17 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Wpis ten nie ma jednak charakteru konstytutywnego to znaczy dla powstania tego prawa nie jest konieczne jego ujawnienie.

W art. 7 Ustawy o księgach wieczystych i hipotece enumeratywnie wymienione są prawa, przeciwko którym nie działa rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Wśród katalogu praw zawartych w powyższym przepisie wymieniono między innymi prawo dożywocia. W związku z powyższym nabywca nieruchomości obciążonej tym prawem nie może uchylić się od obowiązku wykonania dożywocia z powołaniem się na rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych.

Dopuszczalność zbycia nieruchomości obciążonej prawem dożywocia nie jest w żaden sposób ograniczona i do zbycia takiej nieruchomości nie jest wymagana zgoda dożywotnika (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 października 1973 roku, Sygnatura akt III CRN 194/73). Prawo dożywocia ciąży więc na każdorazowym właścicielu nieruchomości.

Dla nieruchomości, które mogą być obciążone prawem dożywocia Sądy Rejonowe, Wydziały Ksiąg Wieczystych prowadzą księgi wieczyste. To właśnie księga wieczysta odzwierciedla stan prawny nieruchomości.

W związku z powyższym, wykazując należytą staranność w zabezpieczeniu swoich interesów, należałoby uzyskać odpis z księgi wieczystej. W tym celu należy wypełnić wniosek o wydanie odpisu z księgi wieczystej i go opłacić, a następnie złożyć w odpowiednim wydziale ksiąg wieczystych sądu, który prowadzi księgę wieczystą dla danej nieruchomości. Obecnie opłata sądowa za wydanie odpisu zwykłego księgi wieczystej wynosi 30 zł a za wydanie odpisu zupełnego - 60 zł.

Istnieją dwa rodzaje odpisów z księgi: odpis zwykły i odpis zupełny. Odpis zwykły księgi wieczystej przedstawia ostatni stan wpisów w księdze wieczystej oraz ewentualnie zarejestrowane do księgi wzmianki o wnioskach. Natomiast odpis zupełny przedstawia ostatni stan wpisów w księdze wieczystej oraz wpisy wykreślone, jak również zarejestrowane wzmianki o wnioskach.

Zgodnie z art. 92 §4 Ustawy prawo o notariacie, jeżeli akt notarialny w swej treści zawiera przeniesienie, zmianę lub zrzeczenie się prawa ujawnionego w księdze wieczystej albo ustanowienie prawa podlegającego ujawnieniu w księdze wieczystej, to notariusz sporządzający akt notarialny jest obowiązany zamieścić w tym akcie wniosek o dokonanie wpisu w księdze wieczystej.

Dotyczy to także czynności przenoszącą własność nieruchomości, chociażby dla tej nieruchomości nie była prowadzona księga wieczysta. Taki wniosek zawiera wszystkie dane wymagane przepisami Kodeksu postępowania cywilnego.

Notariusz jest obowiązany przesłać z urzędu sądowi właściwemu do prowadzenia ksiąg wieczystych wypis aktu notarialnego zawierający wniosek o wpis do księgi wieczystej wraz z dokumentami stanowiącymi podstawę wpisu, w terminie trzech dni od sporządzenia aktu.

W związku z powyższym wpis w księdze wieczystej obciążeń wynikających z prawa dożywocia lub służebności powinien być ujawniony.

Jednakże należy wskazać, iż ustawa prawo o notariacie jest ustawą z dnia 14 lutego 1991 roku i przed wejściem tej ustawy w życie notariusze opierali się jedynie na Kodeksie cywilnym, z którego nie wynikał obowiązek złożenia wniosku do Sądu o wpis prawa dożywocia. Zatem sama księga wieczysta może nie odzwierciedlać w pełni stanu prawnego nieruchomości. Dlatego też niezbędne jest również sprawdzenie podstawy nabycia nieruchomości. Najczęściej podstawą nabycia jest akt notarialny. Z jego treści możemy wyczytać postanowienia umowy oraz zawarte w nim ewentualne obciążenia.

Należy również wskazać, że odpis księgi wieczystej (zwykły lub zupełny), nie zawiera w sobie treści podstawy nabycia danej nieruchomości. Podstawa nabycia winna się znajdować w aktach księgi wieczystej, które się znajdują w sądzie prowadzącym daną księgę wieczystą. Sprawdzenie księgi wieczystej i podstawy nabycia nieruchomości zabezpiecza przed nabyciem nieruchomości obciążonej dożywociem.

Notariusz zgodnie z art. 80 §2 i 3 prawa o notariacie przy dokonywaniu czynności notarialnych jest obowiązany czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność ta może powodować skutki prawne oraz jest obowiązany udzielać stronom niezbędnych wyjaśnień dotyczących dokonywanej czynności notarialnej.

W związku z powyższym przy podpisywaniu umowy (niezależnie od tego czy to będzie umowa przedwstępna sprzedaży czy ostateczna) notariusz ma obowiązek sprawdzić stan prawny nieruchomości oraz poinformować i pouczyć o skutkach prawnych, jakie mogą wywoływać dane wpisy.

Z art. 913 §1 kodeksu cywilnego wynika, że jeżeli z jakichkolwiek powodów wytworzą się między dożywotnikiem a zobowiązanym takie stosunki, że nie można wymagać od stron, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności, sąd na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień.

Do dokonania takiej zamiany musi być spełniona przesłanka wytworzenia się między dożywotnikiem a zobowiązanym takich stosunków, które nie pozwalałyby na dalsze wykonywanie umowy. Nie jest jednak wskazane, jakie konkretnie są to przyczyny. Każda ze stron umowy, czy to dożywotnik czy właściciel nieruchomości, może wystąpić z żądaniem takiej zamiany. Ustawa przewiduje również w wyjątkowych sytuacjach rozwiązanie umowy dożywocia. Jednakże o tym, czy zaszły wyjątkowe okoliczności orzeka sąd.

Ponadto należy wskazać, że sprzedający odpowiada z tytułu rękojmi za wady fizyczne i prawne. Obciążenie nieruchomości prawem osoby trzeciej - dożywociem lub służebnością osobistą mieszkania jest wadą prawną rzeczy. W sytuacji, gdy kupujący wiedział o istnieniu wady, sprzedający nie ponosi odpowiedzialności. Takie unormowanie zawarte jest w art. 557 §1 kodeksu cywilnego.

Nabywcy nieruchomości obciążonej dożywociem nieujawnionym w księdze wieczystej, o ile nie wiedział o ich istnieniu przysługują następujące roszczenia:

1) roszczenie o naprawienie szkody powstałej na skutek wadliwego wykonania zobowiązania wynikające z art. 471 kodeksu cywilnego,

2) roszczenie o obniżenie ceny lub odstąpienie od umowy na podstawie przepisów dotyczących rękojmi - art. 560 §1 i 2 kodeksu cywilnego - jeżeli rzecz sprzedana ma wady, kupujący może od umowy odstąpić albo żądać obniżenia ceny. Jednakże kupujący nie może od umowy odstąpić, jeżeli sprzedawca niezwłocznie wymieni rzecz wadliwą na rzecz wolną od wad albo niezwłocznie wady usunie. Jeżeli kupujący odstępuje od umowy z powodu wady rzeczy sprzedanej, strony powinny sobie nawzajem zwrócić otrzymane świadczenia według przepisów o odstąpieniu od umowy wzajemnej.

^{Podstawy prawne opinii:}

^{1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku kodeks cywilny,}

^{2. Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 roku o spółdzielniach mieszkaniowych,}

^{3. Ustawa z dnia 6 lipca 1982 roku o księgach wieczystych i hipotece,}

^{4. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 roku w sprawie wysokości opłat od wniosków o wydawanie odpisów ksiąg wieczystych i zaświadczenia o zamknięciu księgi wieczystej wydawanych przez Centralną Informację Ksiąg Wieczystych,}

^{5. Ustawa z dnia 14 lutego 1991 roku prawo o notariacie,}

^{6. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami.}

^{Bibliografia:}

^{1. Komentarz do kodeksu cywilnego - Gerard Bieniek, Helena Ciepła, Stanisław Dmowski, Jacek Gudowski, Krzysztof Kołakowski, Marek Sychowicz, Tadeusz Wiśniewski, Czesława Żuławska, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007,}

^{2. Kodeks cywilny Komentarz, redaktor Edward Gniewek, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa, 2006,}

^{3. Nieruchomości Problematyka prawna, Gerard Bieniek, Stanisław Rudnicki, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2004,}

^{4. Ustawa o gospodarce nieruchomościami Komentarz, Jacek Jaworski, Arkadiusz Prusaczyk, Adam Tułodziecki, Marian Wolanin, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009.}

Bartłomiej Wróblewski, adwokat