Nowa moneta kolekcjonerska NBP: "450. rocznica Unii Lubelskiej"

W roku 2019 obchodzimy 450. rocznicę unii lubelskiej. Na sejmie unijnym w Lublinie, obradującym od stycznia do sierpnia 1569 roku, podjęto decyzje, które zbudowały Rzeczpospolitą Obojga Narodów i ukształtowały geopolityczną strukturę Europy Środkowo-Wschodniej na całą epokę. Na ten dorobek złożyło się kilka ważnych aktów państwowych. Przede wszystkim 1 lipca 1569 roku zawarto unię polsko-litewską, która tworzyła nowe państwo - Rzeczpospolitą Obojga Narodów, nie likwidując dotychczas istniejących: Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Powstała struktura o charakterze federacyjnym, ze wspólnym obieralnym monarchą, wspólnym sejmem i polityką zagraniczną. Oba jej podmioty zachowywały jednak własne terytorium, urzędy, skarb, język urzędowy, system sądowy. Oprócz podmiotów federacji w nowym państwie istniały obszary swoistej autonomii. Przywileje królewskie z 26 maja i 6 czerwca 1569 roku ustalały ramy funkcjonowania Ziemi Wołyńskiej i Księstwa Kijowskiego, oddzielonych od Wielkiego Księstwa Litewskiego i przyłączonych ("przywróconych", jak wówczas mówiono) do Korony. Obu terytoriom przyznano identyczne prawa do stosowania odrębnego systemu sądownictwa i własnego języka urzędowego - ruskiego, uprzywilejowany status cerkwi prawosławnej oraz wyłączenie spod egzekucji dóbr królewskich. Powstał w ten sposób zalążek Rzeczypospolitej już nie dwóch, a trzech narodów - polskiego, litewskiego i ruskiego. Kolejnym terytorium, które zostało włączone do Korony przy zachowaniu wielu regionalnych odrębności, były Prusy Królewskie. Odpowiedni dekret królewski został wydany 16 marca 1569 roku. Województwa tej prowincji miały odtąd uczestniczyć we wspólnym sejmie Rzeczypospolitej, ale pozostawiano Prusom autonomiczny system sądownictwa, odrębny ustrój sejmikowy, dopuszczający udział przedstawicieli miast, oraz możliwość używania języka niemieckiego jako równoległego z polskim języka urzędowego. Konstytucja sejmowa "O Ziemi Inflanckiej" regulowała z kolei odrębny status tego terytorium, podporządkowując je Koronie i Litwie, co otworzyło drogę do nieco późniejszych szczegółowych rozwiązań ustanawiających autonomię podobną do pruskiej.

Znaczny wpływ na dorobek sejmu lubelskiego miał król Zygmunt II August, ale decyzje ws. unii były przede wszystkim efektem porozumienia zawartego między partnerami o zróżnicowanych interesach i poglądach. Szlachta polska dążyła do głębszej integracji, litewska do zachowania większej odrębności, ruska i pruska chroniły swe regionalne interesy. Udało się jednak wynegocjować rozwiązania kompromisowe, które okazały się fundamentem trwałego funkcjonowania ważnego państwa stabilizującego sytuację w Europie Środkowo-Wschodniej. Jego istnienie powstrzymało na 200 lat ekspansję Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i stworzyło wielki obszar w Europie Środkowo-Wschodniej, na którym działało państwo o charakterze obywatelskim i parlamentarnym, odwołujące się do ideologii wolnościowej.

Na rewersie monety znajdują się: herb Zygmunta II Augusta, cytat z dokumentów sejmu unijnego: "Wolni do wolnych, równi do równych" oraz fragment obrazu Marcella Bacciarellego "Unia lubelska".

Na awersie monety został umieszczony wizerunek króla Zygmunta II Augusta według Jana Matejki.

Henryk Litwin