ZUS - ubezwłasnowolnić na żądanie

Zgodnie z kodeksem postępowania cywilnego z wnioskiem o wszczęcie postępowania o ubezwłasnowolnienie może wystąpić małżonek osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona, jej krewni w linii prostej, rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy lub prokurator. Zarówno ubezwłasnowolnienie całkowite, jak i częściowe nie może zostać orzeczone ze zwykłej wygody urzędów.

Od dwóch lat do Zarządu Głównego Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym (PSOUU) napływają sygnały od rodziców dzieci niepełnosprawnych o praktykach terenowych oddziałów ZUS. Jednostki te pod rygorem zaprzestania wypłacania renty socjalnej wymagają od opiekunów wszczęcia procedury o ubezwłasnowolnienie.

Urzędnicza wykładnia

Zgodnie z interpretacją ubezpieczyciela rozwiązanie takie wynika z par. 43 ust. 2-4 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe (Dz.U. z 1983 r. nr 10, poz. 49 z późn. zm.). Na podstawie wskazanych przepisów oddziały ZUS zobowiązują osoby pełniące opiekę nad rencistą do przedstawienia najpóźniej w ciągu 12 miesięcy postanowienia sądu o ustanowieniu opiekuna lub kuratora, co faktycznie wymusza ubezwłasnowolnienie.

Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego:
- całkowita utrata zdolności do czynności prawnych,
- czynności prawnych w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej może dokonać wyłącznie przedstawiciel ustawowy lub opiekun,
- zakaz zawierania związku małżeńskiego.

Skutki ubezwłasnowolnienia częściowego:
- ograniczona zdolność do czynności prawnych,
- tylko w wyraźnie przewidzianych w prawie sytuacjach osoba ubezwłasnowolniona nie może dokonywać czynności prawnych,
- osoba ubezwłasnowolniona bez żadnych ograniczeń może np. podpisać umowę o pracę.

Obustronne wątpliwości

Zgodnie z badaniami PSOUU problem ten dotyka 20,5 proc. osób niepełnosprawnych intelektualnie. Blisko połowa żądań o przedstawienie postanowienia o ubezwłasnowolnieniu pochodzi ze strony ZUS, przy czym w większości przypadków postulował on o ubezwłasnowolnienie całkowite. - ZUS deklaruje, że chroni dobro osób niepełnosprawnych, jednakże można mieć wątpliwości, czy nie chodzi raczej o wygodę urzędników - twierdzi Grażyna Rdzanek-Piwowar z biura rzecznika praw obywatelskich.

Różnice w interpretacji przepisów występują już w terenowych oddziałach ZUS, które wymuszają ustanowienia różnych form opieki prawnej. Oddział w Olsztynie zażądał dostarczenia postanowienia sądu o ustaleniu opiekuna sądowego, w Koninie opiekuna prawnego, w Giżycku opiekuna-kuratora. Zdaniem Jarosława Kamińskiego, prawnika współpracującego z PSOUU, przepisy, na które powołuje się ZUS, nie wymuszają na opiekunach ubezwłasnowolnienia ich podopiecznych. - Kurator osoby niepełnosprawnej intelektualnie spełnia przesłanki par. 43 ust. 2-4 - twierdzi J. Kamiński. - Ustanowienie kurateli dla osób ułomnych nie powoduje ubezwłasnowolnienia, gdyż kurator nie jest przedstawicielem ustawowym osoby niepełnosprawnej lecz jedynie jej upełnomocnionym reprezentantem - dodaje.

Sporna jest kwestia, czy rozporządzenie w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe w ogóle powinno mieć zastosowanie w stosunku do renty wypłacanej osobom niepełnosprawnym. - Ustawa o rencie socjalnej wprowadziła obok pojęcia "świadczenia emerytalno-rentowe" pojęcie "renta socjalna", sugerując że świadczenie to nie należy do grona świadczeń emerytalno-rentowych - uważa J. Kamiński. - Rozporządzenie z 1983 r. nie powinno więc mieć do niego zastosowania - dodaje.

Sprawa dla Trybunału

Wątpliwości opiekunów oraz stowarzyszenia podzielił rzecznik praw obywatelskich, kierując do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o stwierdzenie niezgodności par. 43 pkt 2 i 4 rozporządzenia z 1983 r. z art. 31, art. 32 ust. 1 oraz art. 30 Konstytucji RP. Zgodnie z treścią dokumentu, wspomniane przepisy łamią konstytucyjną zasadę równości wszystkich wobec prawa oraz prawa do godności jednostki ludzkiej.

Tymczasem z informacji uzyskanych w Departamencie Świadczeń Emerytalno-Rentowych ZUS w Warszawie wynika, iż wypłata renty socjalnej wciąż zależy od przedstawienia postanowienia o ubezwłasnowolnieniu lub dokumentu stwierdzającego rozpoczęcie sądowego postępowania w tej kwestii.

Łukasz Guza

prof. Andrzej Zoll, rzecznik praw obywatelskich
Przymus inicjowania postępowania, jakiemu poddani zostali opiekunowie faktyczni osób niepełnosprawnych (intelektualnie), nie jest uzasadniony. Nie jest także niezbędny. Do zainicjowania postępowania w tej grupie spraw powołany jest prokurator. Praktyka ta nie tylko łamie podstawowe prawa osób niepełnosprawnych i ich rodzin, ale jest pozaprawna. Z treści zaskarżonych przepisów wynika, że obowiązek działania organów rentowych dotyczy postępowania wykonawczego o ustanowienie opiekuna lub kuratora. Może się odnosić więc wyłącznie do tych przypadków, w których ubezwłasnowolnienie zostało już orzeczone. Natomiast do spraw uregulowanych ustawą z 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej przepisy te w ogóle nie mają zastosowania.