TGE: Realna szansa na tańszą energię

Energia elektryczna stanowi w Europie towar giełdowy i jest przedmiotem obrotu na giełdach towarowych. Największe europejskie towarowe giełdy energii obejmują swoim zasięgiem obszar większy niż terytorium jednego państwa. Jedna z największych europejskich giełd energii, Nord Pool, obejmuje rynki Norwegii, Szwecji, Finlandii i Danii. Od końca 2010 r. giełda Nord Pool używa oficjalnie nazwy NASDAQ OMX Commodities Europe. Wspólną giełdę energii mają również Wielka Brytania i Holandia - Amsterdam Power Exchange - European Energy Derivatives Exchange (APX-ENDEX), która powstała w 2009 r. z połączenia rynku kontraktów terminowych European Energy Derivatives Exchange (ENDEX) z rynkiem spotowym o nazwie Amsterdam Power Exchange (APX).

Z drugiej strony, część europejskich giełd energii funkcjonuje przede wszystkim w granicach jednego państwa, np. European Energy Exchange działa w Niemczech, a Powernext we Francji. W tym gronie należy także wyszczególnić polską Towarową Giełdę Energii S.A.

Cechą charakterystyczną europejskich giełd towarowych energii jest ich podział na dwa podstawowe rynki: fizyczny i finansowy. Rynek fizyczny stanowi płaszczyznę obrotu energią elektryczną, na której zawierane są transakcje, a rynek finansowy jest miejscem rozliczania tych transakcji. Ponadto podmioty rynku finansowego zajmują się często zarządzaniem portfelem uczestnika rynku i prowadzeniem jego dokumentacji, zapewnianiem bezpieczeństwa transakcji, monitorowaniem warunków mogących zmienić sytuację uczestnika rynku i uniemożliwić mu rozliczanie transakcji, itp. Rynek fizyczny i finansowy jest w ramach danej giełdy energii wyodrębniany pod względem organizacyjno-prawnym w formie oddzielnych spółek.

Dla przykładu, giełda Nord Pool dokonała w 2002 r. wydzielenia spółki Nord Pool Spot AS działającej na rynku fizycznym oraz spółki Nord Pool ASA, która jest podstawową spółką rynku finansowego. Ponadto rynek finansowy Nord Pool obejmuje także spółki zależne Nord Pool ASA, tj. Nord Pool Consulting AS (biuro konsultingowe świadczące usługi doradcze uczestnikom rynku) oraz Nord Pool Clearing ASA (biuro rozliczeniowe rozliczające kontrakty handlowe zawierane na rynku terminowym i bieżącym oraz na rynku kontraktów dwustronnych). European Energy Exchange przeniosła swoją działalność związaną z rynkiem finansowym do biura rozliczeniowego funkcjonującego jako spółka pod nazwą European Commodity Clearing AG (ECC) w 2006 r. Podobnego rozdziału w zakresie działalności na rynku fizycznym i finansowym dokonała giełda Powernext, która swoją działalność rozliczeniową również przeniosła do spółki European Commodity Clearing AG.

Wszystkie europejskie giełdy towarowe energii podejmują w ostatnich latach działania związane z rozwijaniem transgranicznej wymiany energii elektrycznej pomiędzy państwami sąsiadującymi, czyli tzw. market coupling. Market coupling ma na celu połączenie mocy dostępnych na wszystkich krajowych rynkach państw członkowskich Unii Europejskiej w jeden zintegrowany system oraz zakup energii poprzez stabilnie działające giełdy towarowe, na których w wyniku gry popytu i podaży ustalane są jednolite, transparentne i wiarygodne ceny transakcyjne.

Wiodącą rolę we wprowadzeniu market coupling odgrywa giełda APX-ENDEX, która optymalizuje wykorzystanie dostępnych zdolności przesyłowych w Europie północno-zachodniej. Wspólnie z innymi towarowymi giełdami energii APX-ENDEX wprowadziła market coupling na holenderskim, francuskim i belgijskim rynku energii elektrycznej typu spot. Obecnie przedsięwzięciem tym objęte zostały także rynki energii elektrycznej w Niemczech i Luksemburgu w ramach projektu market coupling o nazwie Central Western European (CWE). APX-ENDEX rozwija połączenia z innymi rynkami energii elektrycznej z wykorzystaniem połączeń transgranicznych: NorNed (połączenie między Holandią i Norwegią) oraz BritNed (połączenie pomiędzy Holandią i Wielką Brytanią).

Inicjatywę zbliżoną do APX-ENDEX podjęły również giełdy Powernext i European Energy Exchange. Utworzyły one spółkę joint venture pod nazwą EPEX Spot z siedzibą w Paryżu (Powernext i EEX mają w niej po 50 proc. udziałów). Celem wspólnego przedsięwzięcia Powernext i EEX jest stworzenie jednolitego ogólnoeuropejskiego rynku dnia następnego i rynku dnia bieżącego oraz utworzenie największej strefy, w której ustalane i koordynowane będą ceny z różnych rynków energii w ramach przejrzystych mechanizmów. EPEX Spot proponuje rynek dnia następnego dla rynków Austrii, Francji, Niemczech i Szwajcarii, jak również rynek dnia bieżącego dla rynków Francji i Niemiec.

W opisany powyżej trend wpisuje się także działalność polskiej Towarowej Giełdy Energii S.A., która rozwija aktualnie projekt market coupling ze Szwecją na stałoprądowym połączeniu kablowym Swe-Pol Link. Projekt ten realizowany jest w ramach powołanej przez ERGEG tzw. Nordyckiej Inicjatywy Regionalnej obejmującej Polskę, Niemcy, Danię, Szwecję, Finlandię i Norwegię. Ma on na celu udostępnienie mocy przesyłowych na stałoprądowym połączeniu transgranicznym pomiędzy Polską i Szwecją w oparciu o aukcję typu "implicit" na rynkach dnia następnego giełd Nordpool i Towarowej Giełdy Energii.

Złożony charakter działalności europejskich giełd energii (transgraniczny charakter działalności, funkcjonowanie równolegle na rynkach fizycznym i finansowym) powoduje znaczne skomplikowanie nadzoru nad ich działalnością. Krzyżuje się tu nie tylko nadzór organów właściwych dla każdego z państw biorących udział w obrocie energią na danej giełdzie, lecz również nadzór ze strony organów regulacyjnych nad rynkiem fizycznym z nadzorem organów finansowych nad rynkiem rozliczeń transakcji. Każda europejska towarowa giełda energii podlega łącznie co najmniej czterem różnym zakresom nadzoru: nadzorowi ze strony organu regulacji rynku energii danego państwa członkowskiego (jako część rynku energii danego państwa członkowskiego), nadzorowi finansowemu (jako rynek finansowy), nadzorowi kapitałowemu (jako rynek towarów giełdowych) oraz nadzorowi ze strony organu antymonopolowego danego państwa członkowskiego (nadzór nad warunkami konkurencji panującymi na danym rynku).

Każdy z wymienionych zakresów realizowany jest przez co najmniej jeden właściwy organ, a niektóre nawet przez kilka organów (jak np. w przypadku Powernext, której działalność w zakresie różnych aspektów rynku finansowego nadzorowana jest przez Komitet Instytucji Kredytowych i Firm Inwestycyjnych Narodowego Banku Francji, francuską Komisję Bankową oraz Urząd ds. Rynków Finansowych). Dodatkowo strukturę nadzoru komplikuje market coupling, którego realizacja rozszerza zakres nadzoru sprawowanego nad daną towarową giełdą energii o organy nadzoru państw członkowskich uczestniczących w procesie integracji ich rynków. Dla przykładu działalność transgraniczna giełd Nord Pool i APX-ENDEX, podlega nadzorowi ze strony organów nadzoru finansowego każdego z państw uczestniczących w market coupling.

Wszystkie największe europejskie towarowe giełdy energii funkcjonują w analogiczny sposób i w oparciu o analogiczne mechanizmy, a nawet o podobną strukturę własnościową. Udziałowcami największych giełd energii są przede wszystkim operatorzy systemów przesyłowych państw, których terytoria obejmuje zakres działalności danej giełdy. Z zgodnie z przepisami unijnymi regulującymi funkcjonowanie rynku wewnętrznego energii operatorem systemu przesyłowego może być wyłącznie spółka Skarbu Państwa co zapewnia towarowym giełdom energii duży stopień niezależności. Ponadto udziałowcami europejskich giełd energii są często przedsiębiorstwa branży energetycznej (głównie z sektora wytwarzania i obrotu), zdecydowanie rzadziej instytucje finansowe lub banki.

Wspólny dla europejskich giełd energii jest wykształcony podział na spółki rynku fizycznego i spółki rynku finansowego. Wydzielenie to służy przede wszystkim efektywniejszemu i bardziej przejrzystemu spełnianiu wymogów stawianych tym rynkom oraz upraszcza sprawowanie, i tak skomplikowanego, nadzoru nad nimi. Przede wszystkim zapobiega krzyżowaniu się nadzoru nad rynkiem fizycznym i nadzoru nad rynkiem finansowym.

Co do zasady, w każdym państwie członkowskim funkcjonuje jedna giełda towarowa, za pośrednictwem której dokonywany jest obrót energią elektryczną. Nie dochodzi zatem do sytuacji konkurencji pomiędzy różnymi giełdami energii na danym rynku, czego beneficjentami są oczywiście jego uczestnicy. Silna pozycja giełd towarowych obracających energią elektryczną zapewnia jednolite, transparentne i wiarygodne ceny transakcyjne oraz stabilność prowadzonego za jej pośrednictwem obrotu.

dr Filip M. Elżanowski