Co zrobić, gdy ofiara mobbingu nie ma umowy o pracę?

Osobie zatrudnionej na podstawie umowy cywilnoprawnej, jaką jest umowa agencyjna, nie przysługuje ochrona przewidziana przez art. 94³ Kodeksu pracy. Nie oznacza to jednak, że negatywne zachowania skierowane przeciwko agentowi pozostaje prawnie indyferentne.

Przepis art. 94³ Kodeksu Pracy nakłada na pracodawcę obowiązek przeciwdziałania mobbingowi. Za mobbing uważa się działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników.

Osobie poddanej mobbingowi przysługują określone roszczenia. Jednym z nich jest możliwość dochodzenia zapłaty zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w przypadku, gdy mobbing wywoła u pracownika rozstrój zdrowia. Innym roszczeniem jest uprawnienie do żądania wypłaty odszkodowania, jeżeli z powodu nękania pracownik rozwiązał umowę o pracę. Odszkodowanie nie może być niższe niż jednokrotność minimalnego wynagrodzenia.

Zatrudnienie na umowę cywilnoprawną

Przepisy Kodeksu pracy normujące obowiązki pracodawcy oraz roszczenia pracownika z tytułu mobbingu dotyczą wyłącznie pracownika w rozumieniu art. 2 Kodeksu. Zgodnie z nim, pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.

Jasno z tego wynika, że przepisów Kodeksu regulujących problematykę mobbingu nie stosuje się względem osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych (np. umowy zlecenia, umowy o dzieło, umowy agencyjnej). Zgodnie bowiem z treścią art. 758 § 1 Kodeksu Cywilnego, przez umowę agencyjną przyjmujący zlecenie (agent) zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, do stałego pośredniczenia, za wynagrodzeniem, przy zawieraniu z klientami umów na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania ich w jego imieniu. Agent jest przedsiębiorcą działającym na podstawie umowy zlecenia na rzecz lub w imieniu innego przedsiębiorcy. Nie ma tu zatem stosunku zatrudnienia w rozumieniu przepisów prawa pracy.

Ochrona dóbr osobistych

Taka pozycja agenta nie wyłącza jednak jego uprawnień do stosowania odpowiednich ogólnych przepisów prawa. W zależności od rodzaju negatywnych działań i zachowań agentowi przysługują różne roszczenia względem podmiotu je przejawiającego. Jednym z nich jest możliwość skorzystania z ochrony dóbr osobistych. Zgodnie z treścią art. 23 Kodeksu cywilnego, dobrem osobistym jest w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska.

Nie jest to katalog zamknięty. Dobra osobiste stanowią wyraz ochrony osobowego wymiaru egzystencji człowieka, a ich naruszenie powoduje określone przeżycia w sferze psychicznej. Za podstawowe dobro osobiste powszechnie uznaje się godność każdego człowieka. Jeżeli zatem zachowania przedsiębiorcy, z którym agent zawarł umowę agencyjną, stanowią przejaw naruszeń dóbr osobistych agenta (np. poprzez ubliżanie, poniżające traktowanie, naruszanie prywatności czy też wyśmiewanie nazwiska rodzinnego), to może on żądać określonych zachowań z jego strony.

Charakterystyka ochrony

Przepis art. 24 K.c. statuuje roszczenia przysługujące względem osoby, której zachowanie zagraża dobrom osobistym lub je narusza. Podstawową i konieczną przesłanką stosowania ochrony jest bezprawność dokonywanych naruszeń lub powodowanego zagrożenia. Domniemywa się, że naruszenie lub zagrożenie dobra osobistego jest bezprawne. To na podmiocie naruszającym spoczywa obowiązek udowodnienia braku bezprawności. Ponadto, jak wskazuje orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz poglądy doktryny, naruszenie dobra osobistego należy rozpatrywać zarówno w kategoriach subiektywnego odczucia osoby żądającej ochrony, jak i "obiektywnej reakcji" społeczeństwa; odnosi się ona do tzw. przeciętnych ocen społecznych przy uwzględnieniu panujących w danym środowisku zwyczajów (tak m.in. Sąd Najwyższy orzekł w wyroku z dn. 16.01.1976 r., sygn. II CR 692/75, oraz w uchwale z dn. 28.05.1971 r., sygn. III PZP 33/70).

Przysługujące roszczenia

W przypadku zagrożenia lub naruszenia dobra osobistego, osoba, której dobro jest zagrożone lub naruszane, może żądać zaniechania takiego działania. W razie dokonanego naruszenia może ona także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Z tytułu naruszenia dobra osobistego ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone, może żądać odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.

Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych, tj. na podstawie art. 415 i następnych Kodeksu cywilnego (co do zasady przesłanką powstania odpowiedzialności będzie wina). Istnieje również możliwość wniesienia powództwa o ustalenie, przy czym może ono zostać dokonane na trzech płaszczyznach, jako ustalenie przysługiwania określonego dobra osobistego, faktu zagrożenia lub dokonania naruszenia dobra osobistego.

Roszczenia związane z ochroną dóbr osobistych rozpatrywane są przez sądy cywilne. Jeżeli wraz z żądaniem ochrony dobra osobistego wysuwane jest roszczenie majątkowe, właściwym sądem jest sąd okręgowy.

Zadośćuczynienie

Jeżeli negatywne zachowanie przedsiębiorcy względem agenta wywołało u agenta rozstrój zdrowia lub uszkodzenie ciała, można żądać zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. W takim przypadku można dochodzić również naprawienia szkody z tego tytułu, w tym m.in. zwrotu kosztów leczenia, jak również (jeśli poszkodowany stał się inwalidą) sumy potrzebnej na pokrycie kosztów przygotowania do innego zawodu.

Jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeśli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, może żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej renty.

Sankcje karne

Niektóre negatywne zachowania przedsiębiorcy, z którym łączy agenta stosunek prawny, mogą wypełniać znamiona przestępstw określonych w Kodeksie karnym. Jeżeli określone zachowanie przedsiębiorcy lub jego pracownika stanowi przestępstwo, należy zawiadomić o tym policję lub prokuraturę. Naruszenie nietykalności cielesnej, znieważenie i pomówienie należą do tzw. przestępstw prywatnoskargowych, co oznacza, że nie są ścigane z urzędu przez właściwe organy; w ich przypadku pokrzywdzony musi samodzielnie wnosić oskarżenie do sądu karnego.

W sytuacji, gdy zachowanie przedsiębiorcy stanowi przestępstwo, można żądać naprawienia szkody majątkowej w trakcie trwania toczącego się postępowania karnego. Zakończenie postępowania bez uzyskania orzeczenia dotyczącego naprawienia szkody nie wyłącza możliwości żądania jej naprawienia w postępowaniu przed sądem cywilnym.

Do przestępstw stanowiących naruszenie dóbr osobistych zalicza się m.in. groźba karalna, zastraszenie (nie jest zastraszeniem groźba np. zerwania umowy), pozbawienie wolności, przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania, przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, pomówienie czy też znieważenie.

Kancelaria Prawna Paszowski & Wspólnicy

Wyszczególnione przez szwedzkiego badacza Heiza Leymanna grupy i zachowania o charakterze mobbingowym

I. Działania utrudniające proces komunikowania się:

- ograniczanie lub utrudnianie możliwości wypowiadania się,

- przerywanie wypowiedzi ofiary,

- nerwowe reagowanie na wypowiedzi ofiary krzykiem i wyzwiskami,

- ciągłe krytykowanie pracy i życia osobistego mobbingowanego,

- nękanie za pomocą środków komunikacji elektronicznej,

- stosowanie gróźb ustnych i pisemnych,

- poniżające i obraźliwe gesty wobec ofiary,

- aluzje i zawoalowana krytyka, unikanie bezpośredniego kontaktu z ofiarą i unikanie wypowiedzi wprost wobec niej.

II. Działania wpływające negatywnie na relacje społeczne:

- przełożony unika kontaktu z ofiarą,

- ograniczenie możliwości wypowiadania się przez poddanego mobbingowi,

- fizyczne i społeczne izolowanie ofiary (np. umieszczenie ofiary w osobnym pokoju z zakazem komunikowania się z innymi osobami; zakaz kontaktowania się z izolowaną osobą),

- ostentacyjne ignorowanie - niezauważanie i lekceważenie ofiary mobbingu.

III. Działania naruszające wizerunek ofiary:

- obmawianie, plotkowanie i ośmieszanie ofiary,

- sugerowanie zaburzeń psychicznych; kierowanie na badania psychiatryczne,

- żartowanie i prześmiewanie życia prywatnego,

- parodiowanie sposobu zachowania się, poruszania czy mówienia ofiary,

- atakowanie poglądów ofiary, jej narodowości lub kalectwa (niepełnosprawności)

- obrażanie słowne w postaci wulgarnych przezwisk lub innych upokarzających wyrażeń,

- insynuacje o charakterze seksualnym, składanie propozycji seksualnych, zaloty.

IV. Działania uderzające w pozycję zawodową ofiary:

- wymuszanie wykonywania zadań naruszających godność osobistą,

- kwestionowanie podejmowanych przez ofiarę decyzji,

- ofiara lobbingu nie otrzymuje zadać do realizacji, lub otrzymuje zadania zbędne, bezsensowne, poniżej kompetencji i kwalifikacji ofiary

- przydzielanie mobbingowanemu zadań zbyt trudnych, przerastających kompetencje i możliwości, niemożliwych do realizacji w wyznaczonym czasie,

- ostentacyjne odbieranie zadań przekazanych do realizowania,

- wydawanie absurdalnych i sprzecznych poleceń.

V. Działania uderzające w zdrowie ofiary:

- zlecanie prac szkodliwych dla zdrowia, niedostosowanych do możliwości ofiary i bez zapewnienia odpowiednich zabezpieczeń,

- groźby użycia siły fizycznej wobec ofiary,

- stosowanie przemocy fizycznej o nieznacznym nasileniu,

- znęcanie się fizyczne,

- działania o podłożu seksualnym, wykorzystywanie seksualne,

- przyczynianie się do powstawania strat materialnych powodowanych przez ofiarę,

- wyrządzanie szkód psychicznych w miejscu pracy lub miejscu zamieszkania ofiary.

(oprac. na podst. Enterprise Europe Network oraz http://www.een.org.pl/ H. Leymann, http://www.leymann.se/)

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dn. 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.

2. Ustawa z dn. 26.06.1974 r. - Kodeks pracy - tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.

3. Ustawa z dn. 6.06.1997 r. - Kodeks karny - Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.

4. Ustawa z dn. 17.11.1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.

Czytaj również:

Pracownikom trudniej będzie wnieść pozew o mobbing