W jaki sposób podważyć umowę z błędem?

Błąd stanowi wadę oświadczenia woli otwierającą możliwość uchylenia się od jej skutków. Do tego momentu czynność prawna jest ważna i skuteczna. Nie każdy jednak błąd daje możliwość unieważnienia umowy lub innej czynności.

O ile w przypadku niektórych wad oświadczeń woli (jak choćby działanie w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli oraz w przypadku pozorności) czynność prawna obarczona jedną z tych wad jest od samego początku nieważna, to w przypadku pozostałych wad oświadczeń woli (także w razie błędu) skutek taki można osiągnąć tylko w razie pewnej aktywności po stronie składającego wadliwe oświadczenie woli. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu, powinno nastąpić przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. Z chwilą doręczenia takiego pisma drugiej stronie umowa staje się bezwzględnie nieważna od samego początku (tj. ze skutkiem wstecznym).

Do uchylenia się od skutków prawnych swego oświadczenia woli składającego się na umowę odpłatną, złożonego pod wpływem błędu, niezbędne jest, aby błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć (przy czym ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej). Istotna jest więc określona postawa adresata oświadczenia woli w stosunku do błędu osoby oświadczającej.

Chodzi o pewnego rodzaju współdziałanie adresata oświadczenia woli w powstaniu wadliwości czynności prawnej. Współdziałanie to może mieć zarówno charakter czynny (błąd wywołał), jak i bierny (o błędzie wiedział i nie uczynił nic, by kontrahenta z błędu wyprowadzić). Ustalenie tej przesłanki nakazuje przeprowadzenie oceny zachowania adresata wadliwego oświadczenia woli. Przedmiotem analizy staje się jego postępowanie oraz stan wiedzy i świadomości, a także przyczynowość zachowania się adresata dla powstania błędu lub w nim utwierdzenia.

Natomiast nie jest konieczne, aby działanie drugiej strony umowy było wyłączną przyczyną błędu. Wystarczy, aby zachowanie drugiej strony było współprzyczyną błędu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2000 r., sygn. akt IV CKN 144/2000).

Poza tym uchylenie się od skutków prawnych swego oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu jest możliwe tylko wówczas, gdy błąd dotyczy treści czynności prawnej, a więc np. jej przedmiotu, ceny czy praw i obowiązków stron. Powszechnie przyjmuje się, że błąd w rozumieniu art. 84 Kodeksu cywilnego to błąd co do treści czynności prawnej wyrażający się istnieniem różnicy między stanem wyobrażonym przez składającego oświadczenie woli a stanem rzeczywistym (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 25 marca 2010 r., sygn. akt I ACa 23/2010).

Można powoływać się tylko na błąd istotny, czyli uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści.

Inny charakter ma błąd co do pobudki, który jednak nie dotyczy treści czynności prawnej i nie podlega w związku z tym ochronie na podstawie art. 84 Kodeksu cywilnego (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 20 grudnia 2006 r., sygn. akt VI ACa 702/2006). Dlatego nie może uchylić się od skutków swojego oświadczenia woli z powołaniem na błąd osoba, która zawierając umowę o dożywocie sądziła, iż jej relacje ze zobowiązanym będą się układać poprawnie, a w subiektywnym odczuciu uprawnionego zobowiązany nie sprawował opieki w należytym stopniu. Błąd co do pobudki może być natomiast podstawą uchylenia się od skutków prawnych swojego oświadczenia woli jedynie na podstawie art. 86 K.c., a więc po wykazaniu błędu wywołanego podstępem drugiej strony, który może również nie dotyczyć treści czynności prawnej.

Błędy są często wynikiem nieczytania umów przed ich podpisaniem. Wprawdzie nie powinno mieć to miejsca, zwłaszcza w obrocie gospodarczym, to jednak, zdaniem Sądu Najwyższego, uzgodnienie poszczególnych postanowień umowy w toku negocjacji usprawiedliwia postępowanie podpisującego, który co prawda świadomie nie czyta dokumentu, ale czyni to w przekonaniu, że jego treść odpowiada przyjętym postanowieniom.

Podsunięcie mu do podpisu dokumentu obejmującego inną wersję umowy oznacza wprowadzenie w błąd. W takim wypadku strona, która podpisała dokument przygotowany przez drugą stronę nie czytając go, będzie mogła powołać się na błąd (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2009 r., sygn. akt IV CSK 358/2008).

Coraz częściej na błąd powołują się także sprzedawcy (również przedsiębiorcy), którzy wystawiając przedmiot na aukcji internetowej przez pomyłkę określili jego cenę o jedno lub kilka zer mniejszą w stosunku do wartości rynkowej lub którzy wybrali nieodpowiednią opcję przy wyborze między licytacją a trybem ofertowym.

Sąd Najwyższy dopuścił nawet powołanie się na błąd jako alternatywę dla roszczeń z tytułu rękojmi za wady.

Na błąd mogą się także powoływać strony umowy o pracę. W sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się bowiem odpowiednio przepisu Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 Kodeksu pracy - Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 ze zm.). Z orzecznictwa wynika, że dopuszczalne jest uchylenie się od skutków błędu, zwłaszcza w czynnościach zmieniających i modyfikujących stosunek pracy, np. od porozumienia rozwiązującego umowę o pracę. Wskutek uchylenia się od skutków oświadczenia woli można pozbawić skuteczności całe oświadczenie, a nie jedynie część jego niechcianych skutków (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2006 r., sygn. akt II PK 337/05).

Termin

Na uchylenie się od skutków prawnych umowy zawartej pod wpływem błędu jest tylko rok od dowiedzenia się o błędzie. Później uprawnienie to wygasa. Oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych błędnej umowy należy złożyć na piśmie i doręczyć drugiej stronie. Jest to o tyle istotne, że umowa zawarta pod wpływem błędu jest ważna dopóki nie zostanie doręczone drugiej stronie oświadczenie strony działającej pod wpływem błędu o uchyleniu się od skutków prawnych umowy. Nieważność umowy zawartej pod wpływem błędu nie wymaga natomiast wydania orzeczenia sądu stwierdzającego tego rodzaju okoliczność, choć w praktyce może się pojawić potrzeba dochodzenia swoich racji przed sądem (np. w procesie o zwrot świadczenia nienależnego).

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.)

autor: Tomasz Konieczny
Gazeta Podatkowa nr 26 (1171) z dnia 2015-03-30

GOFIN podpowiada