Hak na niesolidnego dłużnika

Kodeks cywilny stanowi, ze w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne (art. 306 § 1 kodeksu cywilnego).

Zastaw można także ustanowić w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej. Zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym. Jego przedmiotem mogą być także prawa, jeżeli są zbywalne. Do ustanowienia zastawu potrzebna jest umowa między właścicielem a wierzycielem oraz, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły. Natomiast jeżeli rzecz znajduje się w dzierżeniu wierzyciela, do ustanowienia zastawu wystarczy sama umowa.

Przepisy szczególne

Wierzytelność można także zabezpieczyć zastawem rejestrowym. Ustanowienie, przeniesienie i wygaśnięcie zastawu rejestrowego, jego przedmiot, prawa i obowiązki zastawcy i zastawnika, zbieg zastawu rejestrowego z innym ograniczonym prawem rzeczowym, zaspakajanie zastawnika oraz prowadzenie rejestru zastawów reguluje ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Ustawa weszła w życie z dniem 1.01.1998 r., z wyjątkiem przepisów stanowiących delegację dla Ministra Sprawiedliwości do wydania rozporządzeń w sprawie utworzenia i organizacji centralnej informacji o zastawach rejestrowych, które weszły w życie z dniem ogłoszenia ustawy, tj. 19.12.1996 r.

W sprawach nieuregulowanych w ustawie do zastawu rejestrowego stosuje się przepisy kodeksu cywilnego. Oznacza to, że przepisy ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów stanowią lex specialis, czyli przepisy szczególne względem kodeksu cywilnego (z łac. lex specialis derogat legi generali - ustawa szczególna uchyla przepisy ogólne). A zatem jeśli przepisy ustawy wprowadzają uregulowania odmienne od przepisów kodeksu cywilnego dotyczących zastawu, należy stosować przepisy ustawy o zastawie rejestrowym (...). Jeśli zaś jakieś zagadnienie nie jest w ustawie uregulowane, należy stosować przepisy k.c.

Umowa

Do ustanowienia zastawu rejestrowego wymagana jest umowa między osobą uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu (zastawcą) a wierzycielem (zastawnikiem) oraz wpis do rejestru zastawów. Umowę należy zawrzeć na piśmie pod rygorem nieważności.

Rzeczy obciążone zastawem rejestrowym, a także papiery wartościowe lub inne dokumenty dotyczące praw obciążonych takim zastawem, mogą być pozostawione w posiadaniu zastawcy lub osoby trzeciej wskazanej w umowie o ustanowienie zastawu rejestrowego, jeżeli wyraziła ona na to zgodę. Wpis zastawu do rejestru zastawów jest równoznaczny z wydaniem rzeczy.

Do ustanowienia zastawu rejestrowego zabezpieczającego wierzytelności z tytułu dłużnych papierów wartościowych emitowanych w serii wymagana jest umowa zastawnicza między zastawcą i administratorem zastawu, o którym będzie mowa poniżej.

Umowa zastawnicza powinna określać co najmniej:

- datę zawarcia umowy;

- imię i nazwisko (nazwę) oraz miejsce zamieszkania (siedzibę) i adres zastawnika, zastawcy oraz dłużnika, jeżeli nie jest on zastawcą;

- przedmiot zastawu w sposób odpowiadający jego właściwościom;

- wierzytelność zabezpieczoną zastawem - przez oznaczenie stosunku prawnego, z którego ta wierzytelność wynika lub może wynikać, oraz najwyższej sumy zabezpieczenia.

Administrator zastawu

W razie zabezpieczenia:

• wierzytelności przysługującej dwóm lub więcej wierzycielom;
• dwóch lub więcej wierzytelności wynikających z umów;
• wierzytelności objętej układem w postępowaniu upadłościowym lub naprawczym

- wierzyciel wskazany w umowie zawartej z pozostałymi wierzycielami lub w układzie może być upoważniony do zabezpieczenia zastawem rejestrowym wierzytelności przysługujących pozostałym wierzycielom i do wykonywania we własnym imieniu, ale na ich rachunek, praw i obowiązków zastawnika wynikających z umowy zastawniczej i przepisów prawa. Taki wierzyciel jest administratorem zastawu.

Takie rozwiązanie znajdzie zastosowanie także w przypadku przeniesienia części wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym na inną osobę. Ustawa pozwala wówczas na fakultatywne ustanowienie administratora zastawu. Natomiast w przypadku zabezpieczania wierzytelności z tytułu dłużnych papierów wartościowych emitowanych w serii, które może być ustanowione na rzecz wszystkich wierzycieli bez imiennego ich wskazania, ustanowienie administratora zastawu jest obligatoryjne.

Co można zabezpieczyć?

Zastawem rejestrowym można zabezpieczyć wierzytelność pieniężną wyrażoną w pieniądzu polskim lub walucie obcej. Może on zabezpieczać dwie lub więcej wierzytelności wynikających z umów przysługujących jednemu wierzycielowi. Wierzytelności te określa umowa zastawnicza. Zastaw rejestrowy zabezpiecza odsetki, roszczenia uboczne wskazane przez strony w umowie zastawniczej oraz koszty zaspokojenia zastawnika mieszczące się w sumie wymienionej we wpisie zastawu.

Przeniesienie zastawu

Przeniesienie zastawu rejestrowego może być dokonane tylko wraz z przeniesieniem zabezpieczonej nim wierzytelności. Jest ono skuteczne od daty wpisu nabywcy do rejestru zastawów. Jeśli zastaw przysługuje administratorowi zastawu, przeniesienie jest skuteczne od chwili wpisu do rejestru zastawów nowego zastawnika upoważnionego do pełnienia funkcji administratora zastawu.

Wygaśnięcie zastawu

Wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym powoduje wygaśnięcie zastawu. Ustawa przewiduje jednak wyjątek od tej zasady. Zastaw rejestrowy nie wygaśnie, jeśli stanowi tak umowa zastawnicza, która jednocześnie określa co najmniej:

• stosunek prawny, z którego wynika lub może wynikać nowa wierzytelność;
• termin, w którym powinien powstać nowy stosunek prawny, nie dłuższy jednak niż 6 miesięcy od dnia wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej zastawem;
• najwyższą sumę zabezpieczenia dla nowej wierzytelności, przy czym suma ta nie może być wyższa od ujawnionej w rejestrze.

Jeżeli w terminie, o którym mowa powyżej, nie powstanie stosunek prawny, z którego wynika nowa wierzytelność zabezpieczona zastawem rejestrowym, zastaw rejestrowy wygasa z upływem tego terminu, a zastawnik ma obowiązek niezwłocznego dokonania czynności niezbędnych do złożenia wniosku o wykreślenie zastawu z rejestru zastawów. W takim przypadku wniosek o wykreślenie zastawu może złożyć zastawnik lub zastawca, który dołącza do niego pisemne oświadczenie zastawnika o wyrażeniu zgody na wykreślenie zastawu.

Jeżeli obciążona zastawem rejestrowym rzecz ruchoma wchodząca w skład zbioru rzeczy ruchomych stała się częścią składową nieruchomości, zastaw rejestrowy wygasa w stosunku do tej rzeczy. W takim przypadku zastawnik może żądać od właściciela nieruchomości ustanowienia hipoteki na tej nieruchomości do wysokości wartości rzeczy przyłączonej.

Wygaśnięcie zastawu rejestrowego ma miejsce również w przypadku zbycia przedmiotu zastawu, jeżeli nabywca nie wiedział i przy zachowaniu należytej staranności nie mógł wiedzieć o istnieniu zastawu rejestrowego w chwili wydania mu rzeczy lub przejścia na niego prawa obciążonego zastawem rejestrowym albo rzecz obciążoną zastawem rejestrowym zalicza się do rzeczy zbywanych zwykle w zakresie działalności gospodarczej zastawcy i rzecz ta została wydana nabywcy. Zastaw nie wygaśnie, jeśli nabywca nabył rzecz w celu pokrzywdzenia zastawnika.

Niezależnie od przypadków przedstawionych powyżej zastaw rejestrowy wygasa i podlega wykreśleniu z rejestru zastawów po upływie dwudziestu lat od chwili wpisu. Strony mogą jednak postanowić o utrzymaniu go na czas dalszy, nie dłuższy niż dziesięć lat, składając do rejestru zastawów zmianę umowy zastawniczej. Zastaw, który wygasł, podlega wykreśleniu z rejestru zastawów. Wykreślenie zastawu rejestrowego z rejestru zastawów powoduje wygaśnięcie zastawu, o ile nie wygasł on wcześniej.

Przedmiot zastawu

Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być rzeczy ruchome i zbywalne prawa majątkowe. Zastawem rejestrowym można w szczególności obciążyć:

• rzeczy oznaczone co do tożsamości;
• rzeczy oznaczone co do gatunku, jeżeli w umowie zastawniczej określona zostanie ich ilość oraz sposób wyodrębnienia od innych rzeczy tego samego gatunku;
• zbiór rzeczy ruchomych lub praw, stanowiący całość gospodarczą, choćby jego skład był zmienny;
• wierzytelności;
• prawa na dobrach niematerialnych;
• prawa z papierów wartościowych;
• prawa z niebędących papierami wartościowymi instrumentów finansowych w rozumieniu ustawy o obrocie instrumentami finansowymi.

Zastaw rejestrowy może być ustanowiony także wówczas, gdy zastawca nabędzie przedmiot zastawu w przyszłości. Wówczas obciążenie przedmiotu zastawem staje się skuteczne z chwilą jego nabycia przez zastawcę.

Nie mogą być natomiast przedmiotem zastawu rejestrowego:

• prawa mogące być przedmiotem hipoteki;
• wierzytelności, na których ustanowiono hipotekę;
• statki morskie oraz statki w budowie mogące być przedmiotem hipoteki morskiej.

Obciążenie rzeczy zastawem rejestrowym pozostaje w mocy bez względu na zmiany, którym może ona ulegać w toku przetwarzania. W razie połączenia lub pomieszania rzeczy obciążonej z innymi rzeczami ruchomymi w taki sposób, że przywrócenie stanu poprzedniego byłoby niemożliwe albo związane z nadmiernymi trudnościami lub kosztami, zastaw rejestrowy obciąża całość rzeczy połączonych lub pomieszanych. Jeżeli rzeczy połączone lub pomieszane w sposób określony powyżej były obciążone zastawami rejestrowymi, zastawy te pozostają w mocy i obciążają całość rzeczy połączonych lub pomieszanych, a o pierwszeństwie tych zastawów rozstrzyga dzień złożenia wniosku o wpis do rejestru zastawów. Za dzień złożenia wniosku uważa się dzień jego wpływu do sądu prowadzącego rejestr zastawów. Wnioski, które wpłynęły tego samego dnia, uważa się za złożone równocześnie.

Zbieg obciążeń

Jeżeli umowa zastawnicza nie stanowi inaczej, zastaw rejestrowy obejmuje rzeczy, prawa lub składniki zbioru rzeczy lub praw, które weszły w miejsce pierwotnego przedmiotu zastawu jako ich surogat, chyba że zmiana przedmiotu zastawu rejestrowego powoduje pokrzywdzenie zastawnika. Zmieniony przedmiot zastawu rejestrowego ujawnia się w rejestrze zastawów na wniosek zastawcy lub zastawnika.

Skutki umowy zastawniczej

Prawa i obowiązki zastawcy i zastawnika określa umowa zastawnicza. Jeśli umowa nie stanowi inaczej, zastawca może korzystać z przedmiotu zastawu rejestrowego zgodnie z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem. Powinien również dbać o zachowanie przedmiotu zastawu rejestrowego w stanie nie gorszym niż wynikający z prawidłowego używania, zaś w wyznaczonym przez zastawnika terminie obowiązany jest umożliwić mu zbadanie stanu przedmiotu zastawu rejestrowego. Te same prawa i obowiązki ma osoba trzecia, w której posiadaniu znajduje się przedmiot zastawu rejestrowego, zgodnie z postanowieniami umowy zastawniczej.

W przypadku ustanowienia zastawu rejestrowego na pojeździe mechanicznym podlegającym rejestracji zastaw zostaje odnotowany w dowodzie rejestracyjnym pojazdu. Tryb dokonywania adnotacji określa rozporządzenie w sprawie trybu dokonywania w dowodach rejestracyjnych pojazdów mechanicznych adnotacji o ustanowieniu zastawu rejestrowego.

Wierzytelność zabezpieczona zastawem rejestrowym podlega zaspokojeniu z przedmiotu tego zastawu z pierwszeństwem przed innymi wierzytelnościami, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. W braku odmiennych uregulowań ustawowych zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu rejestrowego następuje w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego.

Zaspokojenie zastawnika

Umowa zastawnicza może przewidywać zaspokojenie zastawnika przez przejęcie przez niego na własność przedmiotu zastawu rejestrowego. Umowa zastawnicza może przewidywać również, że zaspokojenie zastawnika nastąpi przez sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego, który przeprowadzi notariusz lub komornik, w terminie 14 dni od dnia złożenia przez zastawnika wniosku o dokonanie sprzedaży. W takim przypadku sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego ma takie same skutki jak sprzedaż w postępowaniu egzekucyjnym.

Bezpośrednio przed podjęciem czynności mających na celu zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu rejestrowego zastawnik powinien pisemnie zawiadomić zastawcę o zamiarze podjęcia działań zmierzających do zaspokojenia roszczeń wynikających z zastawu rejestrowego. W ciągu 7 dni od otrzymania zawiadomienia zastawca może zaspokoić zastawnika bądź wystąpić do sądu z powództwem o ustalenie, że wierzytelność nie istnieje albo nie jest wymagalna w całości lub w części. Jeżeli powództwo zostało wniesione po upływie 7 dni od otrzymania przez zastawcę zawiadomienia, zabezpieczenie roszczenia jest niedopuszczalne.

Od chwili otrzymania zawiadomienia zastawca nie może rozporządzać przedmiotem zastawu ani jego składnikami majątkowymi bez zgody zastawnika. Zastawnik może żądać od dłużnika - nawet jeżeli nie jest on zastawcą - zabezpieczenia roszczeń jeszcze przed upływem terminu spełnienia świadczenia, jeżeli spełnienie świadczenia jest zagrożone. Jeżeli zastaw rejestrowy ustanowiono na zbiorze rzeczy lub praw stanowiących całość gospodarczą, a umowa zastawnicza dopuszcza zaspokojenie zastawnika z dochodów przedsiębiorstwa zastawcy, przedsiębiorstwo to może być przejęte w zarząd. W umowie zastawniczej należy określić wymogi, jakie powinien spełniać zarządca takiego przedsiębiorstwa. Zarząd może być wykonywany przez zastawnika. Jeżeli umowa zastawnicza nie stanowi inaczej, do zarządu nad przedsiębiorstwem zastawcy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o egzekucji przez zarząd przymusowy, przy czym zastawnik jest odpowiedzialny solidarnie z zarządcą za szkody wyrządzone zastawcy przez zarządcę.

Jeżeli umowa zastawnicza tak stanowi, na żądanie zastawnika przedsiębiorstwo może być wydzierżawione w celu zaspokojenia jego wierzytelności z czynszu. W umowie zastawniczej można zastrzec, że do zawarcia umowy dzierżawy jest potrzebna zgoda zastawnika. Jeżeli na podstawie umowy zastawniczej do zawarcia umowy dzierżawy upoważniony jest zastawnik, przed zawarciem umowy dzierżawy powinien on udostępnić zastawcy projekt umowy dzierżawy. Zastawnik jest odpowiedzialny solidarnie z dzierżawcą za szkody wyrządzone zastawcy przez dzierżawcę.

Rejestr zastawów

Rejestr zastawów prowadzą wydziały gospodarcze sądów rejonowych. Sądem miejscowo właściwym dla dokonania wpisu jest sąd, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania (siedziba) zastawcy. Sąd, który dokonał wpisu zastawu rejestrowego do rejestru zastawów, pozostaje właściwy dla dokonania dalszych wpisów dotyczących tego zastawu. Sprawy o wpis do rejestru zastawów rozpoznaje się na posiedzeniu niejawnym, jednak sąd może zarządzić wyznaczenie rozprawy.

Rejestr zastawów ze złożonymi do niego dokumentami, jest jawny. Odpisy z rejestru zastawów, stanowiące dowód wpisu, a także zaświadczenia o braku wpisu zastawcy lub zastawcy i przedmiocie zastawu wydawane są odpłatnie na wniosek każdego, kto tego zażąda. Za informacje, odpisy i zaświadczenia wydawane z rejestru zastawów przez Centralną Informację o Zastawach Rejestrowych pobiera się opłaty w wysokości:

• 15 zł - za odpis lub informację wydawaną na wniosek o wydanie odpisu z rejestru zastawów;
• 20 zł - za zaświadczenie wydawane na wniosek o wydanie zaświadczenia;
• 10 zł - za informację wydawaną na wniosek o podanie numeru pozycji rejestru zastawów.

Od dnia dokonania wpisu w rejestrze zastawów nikt nie może zasłaniać się nieznajomością ujawnionych w nim danych, chyba że mimo zachowania należytej staranności nie mógł o nich wiedzieć. Wobec osób trzecich działających w dobrej wierze zastawca oraz zastawnik nie mogą się zasłaniać zarzutem, że dane ujawnione w rejestrze zastawów nie są prawdziwe, chyba że wpis nastąpił niezgodnie z wnioskiem, a zastawca lub zastawnik wystąpił niezwłocznie z wnioskiem o sprostowanie, uzupełnienie lub wykreślenie wpisu.

Wniosek o wpis zastawu rejestrowego może zostać złożony przez zastawnika lub zastawcę, chyba że przepis szczególny przewiduje wpis z urzędu. Do wniosku należy dołączyć umowę zastawniczą albo umowę, z której wynika nabycie przedmiotu zastawu wraz z zastawem rejestrowym albo nabycie udziału we współwłasności przedmiotu zastawu, albo nabycie wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym lub jej części, lub inny dokument stanowiący podstawę wpisu. Wniosek składa się na urzędowym formularzu, którego wzór określony jest w rozporządzeniu w sprawie ustroju i organizacji centralnej informacji o zastawach rejestrowych oraz szczegółowych zasad udzielania informacji, wydawania odpisów i zaświadczeń. Wniosek podlega opłacie; wniosek nieopłacony zostanie zwrócony. Od postanowienia sądu w przedmiocie wpisu do rejestru zastawów przysługuje apelacja, zaś od innych postanowień - zażalenie.

Krzysztof Kamiński, Kancelaria Prawna Filipek & Kamiński sp.k.

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dn. 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów - tekst. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569.
2. Ustawa z dn. 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych - Dz.U. Nr 167, poz. 1398.
3. Ustawa z dn. 29.07.2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi - Dz.U. Nr 183, poz. 1538.
4. Ustawa z dn. 17.11.1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - Dz.U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.
5. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dn. 30.12.1997 r. w sprawie wysokości opłat za informację, odpisy i zaświadczenia wydawane przez Centralną Informację o Zastawach Rejestrowych - Dz.U. z 1998 r. Nr 2, poz. 4.
6. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dn. 15.10.1997 r. w sprawie ustroju i organizacji centralnej informacji o zastawach rejestrowych oraz szczegółowych zasad udzielania informacji, wydawania odpisów i zaświadczeń - Dz.U. Nr 134, poz. 893 z późn. zm.
7. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dn. 10.03.2009 r. w sprawie przeprowadzenia sprzedaży przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego - Dz.U. Nr 45, poz. 371.
8. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 14.06.2004 r. w sprawie trybu dokonywania w dowodach rejestracyjnych pojazdów mechanicznych adnotacji o ustanowieniu zastawu rejestrowego - Dz.U. Nr 145, poz. 1542.