Kto musi opłacać składki na urlopie wychowawczym?

W dniu 13 kwietnia 2011 r. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał skargę konstytucyjną Magdaleny P. dotyczącą ubezpieczenia z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej.

Zadaniem TK było rozstrzygnięcie w sprawie zgodności art.6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 9 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych z art. 32 ust. 1, art. 18 oraz art. 2 i art. 71 ust. 1 i 2 konstytucji, w zakresie w jakim zaskarżone przepisy statuują pierwszeństwo ubezpieczenia z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej, w stosunku do osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, które jednocześnie pozostają w stosunku pracy i pobierają w okresie jego trwania zasiłek macierzyński lub wychowawczy.

Skarżąca prowadziła pozarolniczą działalność gospodarczą, którą zgłosiła w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, co umożliwiło objęcie jej ubezpieczeniem z tego tytułu. W okresie późniejszym podjęła zatrudnienie w innej firmie i podlegając ubezpieczeniu pracowniczemu wyrejestrowała się z ubezpieczeń społecznych z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Z tego tytułu opłacała jedynie składkę zdrowotną. W okresie od 7 stycznia 2003 r. do 29 kwietnia 2003 r. przebywała na urlopie macierzyńskim, a następnie od 28 kwietnia 2005 r. na urlopie wychowawczym. W tym stanie rzeczy ZUS wydał decyzję stwierdzającą, iż skarżąca podlegała ubezpieczeniom społecznym we wskazanych w niej okresach z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, nie zaś z tytułu pozostawania w stosunku zatrudnienia i pobierania odpowiednich świadczeń podczas urlopu macierzyńskiego i wychowawczego. Skarżąca wniosła o uchylenie tej decyzji ZUS jednak sąd oddalił odwołanie oraz późniejszą apelację.

Według skarżącej kwestionowane przepisy różnicują sytuację prawną osób pozostających w stosunku zatrudnienia i pobierających w okresie jego trwania zasiłek macierzyński lub wychowawczy oraz osób w tej samej sytuacji i wykazujących jednocześnie przedsiębiorczość poprzez prowadzenie własnej działalności co jest niezgodne z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa. Zakwestionowane przepisy stwarzają sytuację, w której ubezpieczony, pracownik prowadzący działalność gospodarczą, korzystający z urlopu macierzyńskiego i wychowawczego obowiązany jest do zapłaty składek z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej. W opinii skarżącej jest to przejawem nierównego traktowania przez system wskazanych wyżej dwóch grup pracowników. Ich obciążenia względem ZUS w sposób oczywisty się różnią.

Ponadto, w ocenie skarżącej nie jest również zrozumiałe z punktu widzenia zasad sprawiedliwości społecznej różnicowanie ubezpieczonych z punktu widzenia tego czy finansują składki samodzielnie, czy też są one w większości finansowane przez pracodawców. Rozróżnienie to, które daje się wyinterpretować z przepisów regulujących zabezpieczenie społeczne wydaje się być reliktem poprzedniego systemu społecznego, w którym osoby przedsiębiorcze prowadzące własne firmy traktowane były z nieufnością.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 9 ust. 6 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 24 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy - Prawo bankowe, w zakresie w jakim co do osób przebywających na urlopie wychowawczym prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą i pozostających w stosunku pracy przewidywał pierwszeństwo obowiązku ubezpieczeń emerytalnego i rentowych z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, jest zgodny z art. 71 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 konstytucji. W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.

Trybunał Konstytucyjny rozpoznał skargę konstytucyjną Magdaleny P., która w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego i przebywania na urlopie wychowawczym pozostawała w stosunku pracy i jednocześnie prowadziła działalność gospodarczą. Skarżąca zakwestionowała konstytucyjność regulacji, z której wynikało pierwszeństwo ubezpieczenia z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, a zatem - konieczność opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe - w przypadku zbiegu z innymi tytułami, a mianowicie: przebywaniem na urlopie wychowawczym lub pobieraniem zasiłku macierzyńskiego albo zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego.

Jeśli chodzi o zarzuty dotyczące okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym zostało umorzone, gdyż wskutek wejścia w życie ustawy zmieniającej z 24 kwietnia 2009 r. skarga konstytucyjna utraciła aktualność - kwestionowane unormowanie nie oddziałuje już niekorzystnie na prawa konstytucyjne skarżącej. Natomiast, jeżeli chodzi o zarzuty dotyczące okresu przebywania na urlopie wychowawczym, skarżąca wskazywała na niedopuszczalne - jej zdaniem - zróżnicowanie obowiązku opłacania przez osoby fizyczne przebywające na urlopie wychowawczym składek na ubezpieczenie społeczne z dwóch tytułów:

1) łączenia pozarolniczej działalności gospodarczej z pracą wykonywaną na podstawie umowy o pracę,

2) aktywności zawodowej realizowanej wyłącznie w ramach stosunku pracy.

Trybunał Konstytucyjny uznał, że dokonane przez ustawodawcę zróżnicowanie jest racjonalne i opiera się na akceptowalnych przesłankach, pozostających w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą treścią badanych przepisów. Ustawodawca dał bowiem wyraz temu, że celem kontrolowanej regulacji jest zapewnienie ochrony interesów obu grup ubezpieczonych: matek łączących prowadzenie działalności gospodarczej z pracą na podstawie umowy o pracę, jak też matek pozostających jedynie w stosunku pracy. Obie te grupy mogą bowiem korzystać - zgodnie z art. 71 ust. 2 konstytucji - z pomocy władz publicznych w okresie przed i po urodzeniu dziecka, w tym również z urlopu wychowawczego. Trybunał Konstytucyjny wziął pod uwagę różnice między urlopem macierzyńskim i wychowawczym wskazując, iż przez instytucję urlopu macierzyńskiego ustawodawca realizuje konstytucyjny obowiązek ochrony matki i dziecka, podczas gdy urlop wychowawczy służy przede wszystkim dziecku i jego istotą jest "sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem". Trybunał stwierdził, że przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie dotyczy tylko zróżnicowania praw ubezpieczonych - przebywających na urlopie wychowawczym - w sferze opłacania przez nich składek na ubezpieczenie społeczne w sytuacji, gdy dochodzi do zbiegu tytułów ubezpieczenia: łączenia przez ubezpieczoną działalności gospodarczej ze stosunkiem pracy. Istota przyjętego zróżnicowania nie budzi wątpliwości, albowiem sytuacja matek znajdujących się w ostatnio wskazanej sytuacji jest odmienna od sytuacji matek, które swoją aktywność zawodową realizują tylko w ramach stosunku pracy i w związku z tym nie mają dodatkowego źródła dochodów. Ustawodawca pozostawił jednocześnie ubezpieczonemu wybór, z jakiego tytułu opłacać składki. Ustawodawca mógł uznać, że finansowanie przez budżet państwa składek na ubezpieczenie społeczne osobom, które łączą prowadzenie działalności gospodarczej z umową o pracę, przekracza wymagany zakres pomocy, o której stanowi art. 71 ust. 2 konstytucji.