Ochrona dobrego imienia firmy

Niewątpliwie osoby prawne posiadają dobra osobiste podlegające ochronie. Wynika to wprost z treści przepisów Kodeksu cywilnego. Art. 43 K.c. stanowi, że "do ochrony dóbr osobistych osób prawnych należy stosować odpowiednio przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych".

Kodeks cywilny nie zawiera jednak definicji dóbr osobistych. Art. 23 K.c. wymienia tylko pewien katalog dóbr osobistych osób fizycznych, takich jak: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, stwierdzając jednocześnie, że dobra te pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.

W przypadku osób prawnych możemy mówić o dobrach takich jak: dobre imię, renoma, firma, nazwa, tajemnica korespondencji, nietykalność pomieszczeń, tajemnica przedsiębiorstwa. Dobra osobiste osób prawnych są to zatem wartości niemajątkowe, dzięki którym osoba prawna może funkcjonować zgodnie ze swoim zakresem działań (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.11.1986 r., sygn. akt II CR 295/86). Katalog dóbr osobistych osób prawnych nie jest zamknięty. W uzasadnieniu do uchwały z 16.07.1993 r., sygn. akt I PZP 28/93 Sąd Najwyższy przyjął, że uznanie, czy mamy do czynienia z dobrem osobistym, zależy od wielu czynników oraz, że pojęcie to należy odnosić do określonego poziomu rozwoju technologicznego i cywilizacyjnego, a także przyjętych w społeczeństwie zasad moralnych i prawnych, istniejącego rodzaju stosunków społecznych, gospodarczych czy nawet politycznych.

Ochrona dóbr osobistych osób prawnych powinna być jak najbardziej zbliżona do ochrony uznanej w odniesieniu do osób fizycznych. Są to prawa bezwzględne, niemajątkowe i niezbywalne. Ich ochrona warunkuje prawidłowe funkcjonowanie osoby prawnej i jest jednym z czynników determinujących możliwość stabilnego rozwoju i osiągania zysków. Dlatego też "nieuprawniony jest pogląd, jakoby zakres dopuszczalnej krytyki, skierowanej pod adresem osób prawnych był większy niż w przypadku osób fizycznych", (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27.10.2005 r., sygn. akt VI ACa 123/05).

Zarówno firma, jak i jej dobre imię stanowią dobra osobiste przedsiębiorcy. Należy jednak rozróżnić te pojęcia, albowiem naruszenie firmy przedsiębiorcy i dobrego imienia przedsiębiorcy nie są tożsame, choć niewątpliwie w wielu przypadkach naruszenie firmy prowadzi równocześnie do naruszenia dobrego imienia przedsiębiorcy, tak samo jak naruszenie dobrego imienia przedsiębiorcy oznacza w wielu przypadkach naruszenie firmy przedsiębiorcy.

Zgodnie z art. 43² K.c., przedsiębiorca działa pod firmą. Firma służy zatem m.in. do odróżniania przedsiębiorcy od innych podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Poza podstawową funkcją indywidualizującą i identyfikującą przedsiębiorcę, firma pełni również funkcję informacyjną, reklamową i marketingową. Z uwagi na wspomniane funkcje gospodarcze, firma, mimo że jest prawem niezbywalnym, posiada często znaczną wartość majątkową.

Z uwagi na mieszany, osobisto-majątkowy charakter prawa do firmy, ustawodawca przewidział autonomiczny w stosunku do dóbr osobistych system ochrony firmy, określając w sposób wyczerpujący w art. 43¹⁰ K.c. przesłanki ochrony firmy i zakres przysługujących roszczeń.

Zgodnie z treścią przepisu art. 43¹⁰ K.c.: "Przedsiębiorca, którego prawo do firmy zostało zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać usunięcia jego skutków, złożenia oświadczenia lub oświadczeń w odpowiedniej treści i formie, naprawienia na zasadach ogólnych szkody majątkowej lub wydania korzyści uzyskanej przez osobę, która dopuściła się naruszenia". Z treści przytoczonego przepisu wynikają następujące przesłanki ochrony firmy - osoba trzecia podejmuje działanie, które zagraża naruszeniem lub narusza firmę przedsiębiorcy, i działanie to jest bezprawne. Przy czym przedsiębiorca nie jest zobowiązany do wykazania bezprawności działania osoby trzeciej, albowiem przepis art. 43¹⁰ K.c. wprowadza domniemanie bezprawności naruszenia prawa do firmy. W takim przypadku to pozwany jest zobowiązany do wykazania, że nie działał bezprawnie.

W przypadku zagrożenia prawa do firmy przedsiębiorcy przysługuje żądanie zaniechania takiego działania. Jest to środek o charakterze prewencyjnym. W razie dokonania naruszenia firmy, przedsiębiorcy, oprócz roszczenia o zaniechanie naruszenia przysługuje także żądanie:

• usunięcia skutków naruszenia firmy, które pozwala przywrócić stan poprzedni;
• złożenia stosownych oświadczeń zmierzających do usunięcia skutków naruszenia;
• wydania korzyści uzyskanej przez osobę, która dopuściła się naruszenia;
• naprawienia szkody majątkowej na zasadach ogólnych.

W sytuacji, gdy zachodzi tożsamość w oznaczeniu przedsiębiorcy i prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa, przedsiębiorca ma możliwość oparcia swoich roszczeń o ochronę firmy na dwóch podstawach - na opisanym wyżej art. 43¹⁰ K.c. oraz na podstawie przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (art. 5 w związku z art. 18 ust. 1). Zgodnie z przepisem art. 18 ust. 1 ustawy, "W razie dokonania czynu nieuczciwej konkurencji, przedsiębiorca, którego interes został zagrożony lub naruszony, może żądać:

1. zaniechania niedozwolonych działań;
2. usunięcia skutków niedozwolonych działań;
3. złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie;
4. naprawienia wyrządzonej szkody, na zasadach ogólnych;
5. wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, na zasadach ogólnych;
6. zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej lub ochroną dziedzictwa narodowego - jeżeli czyn nieuczciwej konkurencji był zawiniony".

Ponadto sąd, na wniosek uprawnionego, może orzec również o wyrobach, ich opakowaniach, materiałach reklamowych i innych przedmiotach bezpośrednio związanych z popełnieniem czynu nieuczciwej konkurencji. W szczególności sąd może orzec ich zniszczenie lub zaliczenie na poczet odszkodowania (art. 18 ust. 2 ustawy).

Naruszenie firmy przedsiębiorcy może wiązać się z naruszeniem innego dobra osobistego, jakim jest dobre imię osoby prawnej.

W wyroku z dnia 9.06.2005 r., sygn. akt III CK 622/04 Sąd Najwyższy wskazał, że "Dobre imię osoby prawnej jest łączone z opinią, jaką o niej mają inne osoby ze względu na zakres jej odpowiedzialności. Uwzględnia się tu nie tylko renomę wynikającą z dotychczasowej działalności osoby prawnej, ale i niejako zakładaną (domniemaną) renomę osoby prawnej od chwili jej powstania. Dobre imię osoby prawnej naruszają wypowiedzi, które obiektywnie oceniając, przypisują osobie prawnej niewłaściwe postępowanie mogące spowodować utratę do niej zaufania potrzebnego do prawidłowego funkcjonowania w zakresie swych zadań". Naruszeniem dobrego imienia może być przedstawienie przez media informacji w określonym niekorzystnym kontekście, podanie nierzetelnych sugestii. Dobre imię osoby prawnej stanowi odpowiednik czci osoby fizycznej. Do ochrony dobrego imienia osoby prawnej stosujemy zatem roszczenia przewidziane dla ochrony dóbr osobistych osób fizycznych, o których mowa w art. 24 K.c. Odpowiednie stosowanie przepisów art. 24 K.c. nakazuje wspomniany wyżej przepis art. 43 K.c.

Zgodnie z przepisem art. 24 § 1 i 2 K.c., w przypadku zagrożenia naruszenia dobrego imienia osoby prawnej, może ona żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności by złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w Kodeksie cywilnym może ona również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (art. 448 K.c.). Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, osoba prawna może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych (art. 415 i nast. K.c.).

W porównaniu do roszczeń, o których mowa w art. 43¹⁰ K.c., katalog roszczeń przysługujących w przypadku naruszenia dobrego imienia przedsiębiorcy jest szerszy. Przedsiębiorca taki może bowiem żądać również zadośćuczynienia oraz zasądzenia określonej kwoty na cel społeczny. Istnienie tego prawa po stronie osób prawnych zostało potwierdzone przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28.05.1999 r. - sygn. akt I CKN 16/98, w którym SN wskazał, że "zamiast zadośćuczynienia pieniężnego osoba prawna może żądać zasądzenia odpowiedniej kwoty na cel społeczny".

Należy również wspomnieć o uprawnieniach wynikających z ustawy Prawo prasowe, która przewiduje szczególne środki ochrony w przypadku naruszenia dóbr osobistych na skutek działań prasy. W przypadku gdy dobre imię przedsiębiorcy zostało naruszone publikacją prasową, przysługuje mu roszczenie o publikację:

1. sprostowania, czyli rzeczowej i odnoszącej się do faktów wypowiedzi prostującej wiadomość nieprawdziwą lub nieścisłą, niezawierającej ocen i komentarzy (art. 31 pkt 1 Prawa prasowego);
2. odpowiedzi - rzeczowej wypowiedzi, ale będącej reakcją na stwierdzenia zagrażające dobrom osobistym (art. 31 pkt 2 Prawa prasowego); może ona zawierać krytyczny komentarz, polemikę, oceny.

Wzajemna relacja przepisów ustawy Prawo prasowe i przepisów Kodeksu cywilnego regulujących ochronę dóbr osobistych oparta jest na kumulatywnym zbiegu przepisów. Możliwe jest zatem kumulatywne lub alternatywne stosowanie środków ochrony przewidzianych w przepisach obu tych ustaw, przy czym wybór należy do osoby zainteresowanej (wyrok SN z dnia 8.02.1990 r., sygn. akt II CR 1303/89, OSNC 1991, nr 8-9, poz. 108). Przedsiębiorca, którego dobre imię zostało naruszone może wystąpić z żądaniem złożenia oświadczenia stosownej treści zgodnie z przepisem art. 24 K.c. w sytuacji, gdy uprzednie żądanie publikacji sprostowania spotkało się z odmową.

Paszowski & Wspólnicy Kancelaria Prawna Spółka Komandytowa

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dn. 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.
2. Ustawa z dn. 26.01.1984 r. - Prawo prasowe - Dz.U. Nr 5, poz. 24 z poźn. zm.
3. Ustawa z dn. 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji - Dz.U. z 1993 r. Nr 47, poz. 211 z późn. zm.