Polki najbardziej przedsiębiorcze w UE

W całym okresie transformacji wyraźnie więcej przybyło kobiet pracujących na rachunek własny niż mężczyzn (odpowiednio: 170,9% i 104,3%). W 1998 r. liczba kobiet pracujących na własny rachunek poza rolnictwem była blisko pięciokrotnie wyższa niż w 1985 r., podczas gdy mężczyzn - tylko dwukrotnie.

Po 1998 r. ubywało osób pracujących na własny rachunek w tym szczególnie wyraźnie zmniejszała się liczba pracodawców, a wiązało się to z wprowadzeniem nowego systemu ubezpieczeń społecznych i wyższymi kosztami zatrudniania pracowników. Polityka państwa w zakresie wspierania rozwoju sektora małych i średnich firm nie była w tym okresie realizowana, a stagnacja gospodarcza w latach 2001 - 2002 przede wszystkim dotknęła najmniejsze i najsłabsze na rynku firmy, co w pierwszej kolejności skutkowało redukcją zatrudnienia a następnie likwidacją firm.

Z badań wynika, że kobietom w mniejszym stopniu niż mężczyznom przeszkadza nadmierna biurokracja czy konieczność dostosowania się do zmian w przepisach. Bardziej za to są one wyczulone na niejasność przepisów i niepewność sytuacji na rynku oraz konkurencję. Kobiety lepiej funkcjonują w warunkach mniejszego ryzyka.

Mimo wszystkich trudności i braku programów wpierających przedsiębiorczość kobiet, mamy jeden z najwyższych w Unii Europejskiej udziałów kobiet wśród osób samozatrudnionych. Można to wytłumaczyć trudną sytuacją kobiet na rynku pracy i ograniczonymi możliwościami podjęcia pracy ze względu na to, że w sytuacji wysokiej podaży siły roboczej pracodawcy preferują męskich kandydatów, którzy są bardziej dyspozycyjni i tradycyjnie nie obciążeni obowiązkami rodzinnymi. Ale nie bez znaczenia jest też duch przedsiębiorczości tkwiący w polskich kobietach od wielu pokoleń. Okres zaborów i powstań narodowych ujawnił, że kobiety potrafiły zarządzać majątkami, gdy ich mężowie walczyli. Matka Marii Skłodowskiej-Curie stworzyła mały warsztat obuwniczy (szyła buty dla dzieci), by zarabiać na życie.

Główne motywy zakładania firm przez kobiety i mężczyzn

W przypadku kobiet założenie własnej firmy jest łatwiejsze niż przebijanie się przez szklany sufit w drodze do stanowiska kierowniczego. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej obserwuje się, że kobiety częściej niż mężczyźni rezygnują w pracy na rzecz korporacji i rozpoczynają własną działalność gospodarczą. W Polsce decyzja o założeniu własnej firmy jest stosunkowo często dyktowana wysokim bezrobociem (najwyższym wśród krajów Unii Europejskiej) i trudnościami w znalezieniu pracy.

Zagrożenie bezrobociem jest jedną z istotnych przyczyn podejmowania przez kobiety działalności na własny rachunek, chociaż nie najważniejszą (ramka 1). Podobnie jak mężczyźni kobiety zakładają firmy, bo chcą być samodzielne w podejmowaniu decyzji, chcą więcej zarabiać, bo mają cechy przedsiębiorcze i nie boją się ryzyka.

CECHY OSOBY PRZEDSIĘBIORCZEJ

- Aktywna i wewnątrz sterowna - Kreatywna (ma nowe pomysły; odkrywa nowe sposoby rozwiązywania problemów) - Innowacyjna (umie zastosować kreatywne rozwiązania, wcielić je w życie - Komunikatywna - Nie zraża się niepowodzeniami, wytrwała - Traktuje porażki jako doświadczenie, z którego można czerpać wiedzę - Skłonna do ryzyka Opracowanie własne na podstawie: T.W. Zimmerer, N.M. Scarborough, Entrepreneurship and New Venture Formation, Prentice Hall, New Jersey 1996, s. 51-75.

Charakterystyka kobiet i mężczyzn przedsiębiorców

W II kwartale 2005 r. liczba kobiet pracujących na rachunek własny (bez pomagających członków rodzin, którzy pracują bez wynagrodzenia, głównie w gospodarstwach rolnych, częściej są to kobiety niż mężczyźni) wynosiła ok. 1 mln (łącznie z indywidualnym rolnictwem), co stanowiło 35% ogółu osób pracujących na rachunek własny. W poprzednich latach odsetek ten był wyższy i wynosił 37-38%. W miastach osoby pracujące na rachunek własny stanowią mniejszą grupę niż na wsi i dotyczy to zarówno kobiet, jak i mężczyzn.

Polskie przedsiębiorczynie to na ogół osoby w wieku 40 lub więcej lat, zamężne, stosunkowo dobrze wykształcone (jeśli pominąć pracujących w rolnictwie, wśród których dominują osoby z podstawowym wykształceniem). Mężczyźni przedsiębiorcy to także osoby przeważnie po czterdziestce, ale w porównaniu z kobietami niższy jest wśród nich udział osób stanu wolnego.

O ile mężczyźni przedsiębiorcy to przeważnie technicy i inżynierowie, a następnie robotnicy wykwalifikowani, to kobiety właścicielki firm - częściej ekonomistki, humanistki lub bez konkretnego zawodu, czyli z ukończonym liceum ogólnokształcącym. Dostrzegalne są także różnice w profilu prowadzonej działalności, ale zarówno kobiety, jak i mężczyźni lokują się najczęściej w rolnictwie oraz handlu i naprawach, a następnie - kobiety w produkcji i usługach niematerialnych, a mężczyźni w budownictwie i usługach materialnych (np. transporcie).

W miastach profile działalności mężczyzn przedsiębiorców są skoncentrowane w czterech branżach: handel, budownictwo, przetwórstwo przemysłowe i transport (razem 75%). Kobiety, poza tym, że lokują się w handlu (46%), charakteryzują się większym rozproszeniem profilów działalności (tabela 1).

*Łącznie z wykształceniem policealnym.
**W tym: obsługa nieruchomości i firm, pośrednictwo finansowe, świadczenie usług hotelarskich oraz gastronomicznych, administracja publiczna.
Źródło: Obliczenie własne na podstawie danych BAEL - II kwartał 2005 r.

Z badań prowadzonych w 2001 r. przez Demoskop na zlecenie PARP1 wynika, że kobiety przedsiębiorcy korzystają z kredytów równie rzadko jak mężczyźni: co czwarte przedsiębiorstwo korzystało z kredytu, by uruchomić własną działalność gospodarczą, a w chwili badania kredytami było obciążonych 30% przedsiębiorstw.

Wyniki badania potwierdzają, że wśród przedsiębiorców bardzo częste jest przekonanie, iż lepiej ograniczać rozwój i inwestycje niż brać kredyt (zgodziło się z tym aż 71% mężczyzn i 67% kobiet), a to głównie dlatego, że oprocentowanie jest tak duże, iż branie kredytów jest nieopłacalne a konieczność ich spłacania narusza poczucie bezpieczeństwa.

Bariery przedsiębiorczości w opinii kobiet i mężczyzn

Główne bariery rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce mają charakter ekonomiczny i sprowadzają się do niskiego popytu, dużej konkurencji, stosunkowo wysokich kosztów pracy oraz braku kapitału i ograniczonego dostępu do źródeł finansowania.

Nieco inne są bariery, gdy się zakłada firmę, a inne gdy się ją prowadzi. Z wypowiedzi przedsiębiorców wynika, że główne bariery towarzyszące zakładaniu firmy to: nadmiar spraw organizacyjnych związanych z rejestracją, niejasne przepisy dotyczące funkcjonowania małych firm, brak finansów i kapitału początkowego (tabela 2).

Źródło: Bariery przedsiębiorczości kobiet. Raport z badań IPSOS-Demoskop, Warszawa 2001

Więcej barier jest dostrzeganych i odczuwanych przez przedsiębiorców, gdy już prowadzą firmę. Wskazują oni przede wszystkim na wysokie podatki, nadmiar biurokracji, brak płynności finansowej, niejasne przepisy prawne i dużą konkurencję. W dalszej kolejności - na brak ustalonych reguł rozwoju małych i średnich firm, na brak pieniędzy na inwestycje oraz brak wiedzy, w tym szczególnie z zakresu prawa podatkowego.

Ogólnie kobiety częściej niż mężczyźni wskazują na występowanie barier, a w szczególności uskarżają się na wysoką konkurencję i niejasne przepisy prawne. Kobiety dodatkowo doświadczają barier o charakterze kulturowym, związanych z tradycyjnym postrzeganiem ról kobiet i mężczyzn w społeczeństwie. I chociaż kobiety często mają cechy przedsiębiorcze, to jest im trudniej niż mężczyznom podejmować decyzje o założeniu własnej firmy - mają więcej wątpliwości i obaw związanych z tym, czy sobie poradzą. Dlatego w wielu krajach (Kanadzie, USA, Szwecji, Włoszech, Niemczech) istnieją specjalne programy rządowe kierowane specjalnie do kobiet, mające na celu promowanie wśród nich przedsiębiorczości, rozwijanie cech przedsiębiorczych i pomaganie w założeniu własnej firmy.

GŁÓWNE MOTYWACJE KOBIET I MĘŻ­CZYZN DO ZAŁOŻENIA WŁASNEJ FIRMY

w 1995 r.
Dążenie do samodzielności - 91% kobiet i 89% mężczyzn
Potrzeba godzi­wych zarobków - 84% kobiet i 89% mężczyzn
Wrodzona przedsiębiorczość - 70% kobiet i 75% mężczyzn
Doświadczenie zdobyte w poprzedniej pracy - 64% kobiet i 70% mężczyzn
Skłonność do ryzyka - 48% i 51%
Chęć udowodnienia własnej wartości partnerowi - 40% i 27%
Zagrożenie bezrobociem - 35% kobiet i 27% mężczyzn w 2001 r.
Brak innych możliwości - 41% kobiet i 30% mężczyzn
Sprzyjające okoliczności na rynku - 36% kobiet i 43% mężczyzn
Bezrobocie - 34% kobiet i 26% mężczyzn
Przykład rodziców - 13% kobiet i 10% mężczyzn w 2005 r.
Dążenie do samodzielności - 65% kobiet i 68% mężczyzn
Potrzeba godzi­wych zarobków - 38% i 48%
Wyuczony zawód - 30% i 36%
Doświadczenie zdobyte w pracy przed założeniem fi­my - 31% i 31%
Wrodzona przedsiębiorczość - 30% kobie­ty i 17% mężczyź­ni
Zagrożenie bezrobociem - 25% kobiety i 19% mężczyźni
Nadarzająca się okazja zarobienia - 20% i 20%
Potrzeba posiadania elastycznego czasu pracy - 10% kobiety i 13% mężczyźni
Przykład rodziców - 14% i 12%
Skłonność do ryzyka - 9% i 12% Źródło: wyniki badania ankietowego z 1995 r. pt. "Polski biznes '95" przeprowadzonego przez autorkę w ramach badań statutowych Kolegium Gospodarki Światowej SGH, na próbie blisko 1050 przedsiębiorców (na ankietę odpowiedziało 305 osób, w tym 143 kobiety); wyniki badania IPSOS-Demoskop z 2001 r., przeprowadzonego wśród 200 kobiet i 200 mężczyzn przedsiębiorców na zlecenie PARP; wyniki badania Pen­tor z 2005 r. przeprowadzone wśród 500 ko­biet i 500 mężczyzn właścicieli firm zatrudniających do 50 osób

W Polsce brakuje takich programów, a mimo to na tle krajów Unii Europejskiej mamy stosunkowo wysokie wskaźniki udziału kobiet wśród osób pracujących na rachunek własny, (tabela 3) jak i udziału przedsiębiorczyń wśród ogółu pracujących kobiet - 23% w stosunku do 11% dla starych krajów Unii Europejskiej. Z jednej strony wynika to z determinacji kobiet wobec ograniczonych możliwości podjęcia pracy w sektorze formalnym, a z drugiej świadczy o tym, że Polki charakteryzują się postawami przedsiębiorczymi i umiejętnością radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Wiele kobiet decyduje się na założenie własnej firmy z wyboru, a nie z konieczności. Własna firma daje bowiem samodzielność w podejmowaniu decyzji i stanowieniu o sobie.

Źródło: Financing Women Entrepreneurs, OECD Small and Medium Enterprise Outlook, Geneva 2000, s. 53-63.

Dlaczego warto promować postawy przedsiębiorcze?

We wszystkich krajach kobietom jest trudniej podejmować decyzje o założeniu własnej firmy z powodów kulturowych: kobiety mają niższe poczucie własnej wartości, mniejszą wiarę w powodzenie, więcej lęku przed porażką. Wszędzie na świecie, i także w Polsce, kobiety rzadziej niż mężczyźni dysponują własnym kapitałem, a tym samym są w gorszej pozycji, gdy chcą wziąć kredyt. Stąd w wielu krajach (USA, Kanadzie, Szwecji, we Włoszech) istnieją rządowe programy wspierania przedsiębiorczości kobiet.

Wskaźniki zatrudnienia kobiet są w Polsce jedne z najniższych w Unii Europejskiej, a poziom bezrobocia - najwyższy. Kobiety mają trudności ze znalezieniem pracy, bo ubywa miejsc w pracy biurowej i administracyjnej.

Wiele kobiet ma cechy przedsiębiorcze i dąży do pracy na swoim. Należy te postawy wykorzystać i wzmocnić, bowiem samozatrudnienie to jedna z form zmniejszania bezrobocia.

W Polsce polityka gospodarcza państwa, w tym fiskalna, raczej hamuje rozwój przedsiębiorczości niż mu sprzyja. Pracodawcy są obciążani zbyt wysokimi podatkami z tytułu osiąganych dochodów i z tytułu zatrudniania pracowników. Brakuje kapitału i trudny jest dostęp do źródeł finansowania, co przekłada się na niską innowacyjność polskich małych i średnich firm, a tym samym konkurencyjność na rynkach europejskich.

Wśród przedsiębiorców obojga płci bardzo częste jest przekonanie, że lepiej ograniczać rozwój i inwestycje niż brać kredyt, a to dlatego, że oprocentowanie dostępnych kredytów bankowych jest wysokie i nieopłacalne dla małej czy średniej firmy.

Tym bardziej można mówić o sukcesie polskich kobiet, o fenomenie kobiecej przedsiębiorczości, bo jest on zasługą samych kobiet i wyrazem ich dążenia do aktywnego uczestniczenia w procesach gospodarczych.

Ewa Lisowska

Autorka jest doktorem ekonomii i pracuje w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół zagadnień sytuacji kobiet na rynku pracy, w tym w szczególności motywacji do zakładania własnych firm, kobiecych stylów zarządzania oraz barier przedsiębiorczości kobiet. Jedna z założycielek i długoletnia prezeska Międzynarodowego Forum Kobiet - stowarzyszenia właścicielek i menedżerek firm. Redaguje czasopismo "Kobieta i Biznes", które ukazuje się od 1993 r. w polskiej i angielskiej wersji językowej.