23 haki na klienta

Dyrektywa Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE, 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady ("Dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych") (Dz. Urz. UE L 149 z 11.06.2005, str. 22). Dotychczas kwestie te regulowała ustawa z 16 kwietnia 1993 o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Jej słabym punktem jest to, iż zabezpiecza głównie interesy konkurujących na rynku przedsiębiorców, a konsument - mimo iż jest również uczestnikiem obrotu - nie korzysta z równorzędnej z innymi podmiotami ochrony. Nowa regulacja ma przeciwdziałać nieuczciwym praktykom w relacjach między przedsiębiorcą a konsumentem, w celu ochrony gospodarczych i ekonomicznych interesów najsłabszych uczestników gry rynkowej. Ustawa określa nieuczciwe praktyki rynkowe w działalności gospodarczej i zawodowej oraz zasady przeciwdziałania tym praktykom w interesie konsumentów i w interesie publicznym.

Kto jest przedsiębiorcą?

Zgodnie z art. 2 ust 1 ustawy, za przedsiębiorcę uznaje się osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, które prowadzą działalność gospodarczą, zarobkową lub zawodową, a także osoby działające w ich imieniu lub na ich rzecz. Nie ma znaczenia, czy działalność ma charakter główny czy uboczny. Decydujące jest prowadzenie przez te podmioty działalności gospodarczej i uczestniczenie w związku z tym w obrocie gospodarczym.

Dla uznania konkretnego podmiotu za przedsiębiorcę nie ma decydującego znaczenia fakt, czy jego działalność zawodowa lub zarobkowa jest prowadzona legalnie, czy nie. Ustawodawca nie wymaga również, aby dana działalność prowadzona była w sposób ciągły. Wystarczy, że podejmowana jest sporadycznie.

1. Nowe pojęcie produktu

Na podstawie art. 2 ust. 3 ustawy za produkt uważa się każdy towar lub usługę, w tym nieruchomości, prawa i obowiązki wynikające ze stosunków cywilnoprawnych, a zatem również zagadnienia związane z wierzytelnościami, długiem (zarządzaniem długiem) oraz roszczeniami wynikającymi z dochodzenia wierzytelności. Ta nowa definicja produktu stanowi szerokie ujęcie pojęcia dla obecnego kształtu polskich regulacji prawnych. Warto podkreślić, iż definicja produktu w tej ustawie jest odmienna od występującej przykładowo w ustawie o ogólnym bezpieczeństwie produktów czy też w ustawie ? Kodeks cywilny (art. 4491).

2.Nieuczciwa praktyka

W rozdziale II ustawy została zawarta kompletna regulacja dotycząca nieuczciwych praktyk rynkowych. Po raz pierwszy w polskim prawie zostało zdefiniowane pojęcie praktyki rynkowe. Otóż zgodnie z art. 2 ust 4 rozumie się przez to działanie lub zaniechanie przedsiębiorcy, sposób postępowania, oświadczenie lub informację handlową, w szczególności reklamę i marketing, bezpośrednio związane z promocją lub nabyciem produktu przez konsumenta. Zgodnie z art. 4 ust. 1 praktyka rynkowa stosowana przez przedsiębiorców będzie mogła być uznana za nieuczciwą, jeżeli spełni dwie przesłanki. Po pierwsze - będzie sprzeczna z wymogami dobrych obyczajów w obrocie konsumenckim, po drugie - w istotny sposób zniekształci lub będzie mogła zniekształcić zachowanie rynkowe przeciętnego konsumenta przed zawarciem umowy dotyczącej produktu, w trakcie jej zawierania lub już po jej zawarciu. Za nieuczciwą uznaje się w szczególności praktykę wprowadzającą w błąd oraz agresywną praktykę rynkową, a także stosowanie sprzecznego z prawem kodeksu dobrych praktyk, zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy. Dodatkowo na podstawie art. 4 ust. 3 ustawy za nieuczciwą praktykę rynkową uznaje się prowadzenie działalności w formie systemu konsorcyjnego lub organizowanie grupy z udziałem konsumentów w celu finansowania zakupu w systemie konsorcyjnym.

Nowa ustawa uniezależnia wystąpienie nieuczciwych praktyk rynkowych od relacji kontraktowych pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem. Oznacza to, że dla ustalenia, czy mamy do czynienia ze zjawiskiem nieuczciwej praktyki nie ma znaczenia, czy dana praktyka ma miejsce przed zawarciem umowy między stronami, po jej zawarciu czy też w trakcie jej trwania.

Przedsiębiorca będzie mógł się dopuścić czynu nieuczciwej konkurencji nie tylko poprzez swoje działanie, ale także przez zaniechanie. Ustawodawca przykładowo wskazał, na czym może polegać działanie przedsiębiorcy, które ma na celu wprowadzenie klienta w błąd. Wśród nich znalazło się: rozpowszechnianie fałszywych informacji oraz prawdziwych, jeżeli może to wprowadzić klienta w błąd, działanie związane z wprowadzaniem produktów na rynek, które mogą wprowadzić w błąd w zakresie produktów lub ich opakowań.

Oceny, czy dane zachowanie wprowadza w błąd i tym samym powoduje lub może powodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie podjął, należy dokonywać zawsze w stosunku do konkretnego przypadku. Należy przy tym brać pod uwagę wszystkie elementy praktyki rynkowej oraz okoliczności wprowadzenia produktu na rynek, w tym sposób jego prezentacji. W ustawie zawarta została także lista trzydziestu jeden nieuczciwych praktyk rynkowych, których nieuczciwości konsument wykazywać nie musi, gdyż takie zachowania zostały z góry uznane przez ustawodawcę za nieuczciwe praktyki.

3.Czarna lista nieuczciwych praktyk rynkowych

Ustawa zawiera jednak również swego rodzaju ?czarną listę" praktyk, które są nieuczciwe w każdych okolicznościach, a ich stosowanie jest generalnie zakazane przez ustawodawcę.

Są to przede wszystkim działania lub zaniechania, które wprowadzają w błąd, w wyniku, których konsument podejmuje decyzję o nabyciu danego produktu, czego w innej sytuacji by nie zrobił lub pomijające istotne informacje potrzebne do podjęcia decyzji. Nieuczciwe są także zachowania agresywne, czyli takie, które przez niedopuszczalny nacisk ograniczają lub mogą ograniczyć swobodę wyboru. W katalogu tym mieści się również prowadzenie działalności w formie systemu konsorcyjnego lub prowadzenie systemów promocyjnych typu piramida.

Na czarnej liście nieuczciwych praktyk rynkowych znajdują się:

art. 7  ustawy - nieuczciwymi praktykami rynkowymi w każdych okolicznościach są następujące praktyki rynkowe wprowadzające w błąd:

 1)podawanie przez przedsiębiorcę informacji, że zobowiązał się on do przestrzegania kodeksu dobrych praktyk, jeżeli jest to niezgodne z prawdą;

 2) posługiwanie się certyfikatem, znakiem jakości lub równorzędnym oznaczeniem, nie mając do tego uprawnienia;

3) twierdzenie, że kodeks dobrych praktyk został zatwierdzony przez organ publiczny lub inny organ, jeżeli jest to niezgodne z prawdą;

4)   twierdzenie, że:

a)  przedsiębiorca uzyskał stosowne uprawnienie od organu publicznego lub podmiotu prywatnego,

b) praktyki rynkowe lub produkt zostały zatwierdzone, zaaprobowane lub uzyskały inne stosowne uprawnienie od organu publicznego lub podmiotu prywatnego

- przy jednoczesnym niespełnieniu warunków zatwierdzenia, aprobaty lub warunków niezbędnych do uzyskania innego stosownego uprawnienia;

 5) reklama przynęta, która polega na propozycji nabycia produktu po określonej cenie, bez ujawniania, że przedsiębiorca może mieć uzasadnione podstawy, aby sądzić, że nie będzie w stanie dostarczyć lub zamówić u innego przedsiębiorcy dostawy tych lub równorzędnych produktów po takiej cenie, przez taki okres i w takich ilościach, jakie są uzasadnione, biorąc pod uwagę produkt, zakres reklamy produktu i oferowaną cenę;

 6) reklama przynęta i zamiana, która polega na propozycji nabycia produktu po określonej cenie, a następnie odmowie pokazania konsumentom reklamowanego produktu lub odmowie przyjęcia zamówień na produkt lub dostarczenia go w racjonalnym terminie lub demonstrowaniu wadliwej próbki produktu, z zamiarem promowania innego produktu;

  7)   twierdzenie, że produkt będzie dostępny jedynie przez bardzo ograniczony czas lub że będzie on dostępny na określonych warunkach przez bardzo ograniczony czas, jeżeli jest to niezgodne z prawdą, w celu nakłonienia konsumenta do podjęcia natychmiastowej decyzji dotyczącej umowy i pozbawienia go możliwości świadomego wyboru produktu;

  8)   zobowiązanie się do zapewnienia usług serwisowych konsumentom, z którymi przedsiębiorca przed zawarciem umowy komunikował się w języku nie będącym językiem urzędowym państwa członkowskiego, na którego terytorium przedsiębiorca ma swoją siedzibę, a następnie udostępnienie takich usług jedynie w innym języku, bez wyraźnego poinformowania o tym konsumenta przed zawarciem przez niego umowy;

  9)   twierdzenie lub wywoływanie wrażenia, że sprzedaż produktu jest zgodna z prawem, jeżeli jest to niezgodne z prawdą;

  10)  prezentowanie uprawnień przysługujących konsumentom z mocy prawa, jako cechy wyróżniającej ofertę przedsiębiorcy;

  11)  krypto reklama, która polega na wykorzystywaniu treści publicystycznych w środkach masowego przekazu w celu promocji produktu w sytuacji, gdy przedsiębiorca zapłacił za tę promocję, a nie wynika to wyraźnie z treści lub z obrazów lub dźwięków łatwo rozpoznawalnych przez konsumenta;

  12)  przedstawianie nierzetelnych informacji dotyczących rodzaju i stopnia ryzyka, na jakie będzie narażone bezpieczeństwo osobiste konsumenta lub jego rodziny, w przypadku, gdy nie nabędzie produktu;

  13)  reklamowanie produktu podobnego do produktu innego przedsiębiorcy w sposób celowo sugerujący konsumentowi, że produkt ten został wykonany przez tego samego przedsiębiorcę, jeżeli jest to niezgodne z prawdą;

  14)  zakładanie, prowadzenie lub propagowanie systemów promocyjnych typu piramida, w ramach których konsument wykonuje świadczenie w zamian za możliwość otrzymania korzyści materialnych, które są uzależnione przede wszystkim od wprowadzenia innych konsumentów do systemu, a nie od sprzedaży lub konsumpcji produktów;

  15)  twierdzenie, że przedsiębiorca wkrótce zakończy działalność lub zmieni miejsce jej wykonywania, jeżeli jest to niezgodne z prawdą;

  16)  twierdzenie, że nabycie produktu jest w stanie zwiększyć szansę na wygraną w grach losowych;

  17)  twierdzenie, że produkt jest w stanie leczyć choroby, zaburzenia lub wady rozwojowe, jeżeli jest to niezgodne z prawdą;

  18)  przekazywanie nierzetelnych informacji dotyczących warunków rynkowych lub dostępności produktu, z zamiarem nakłonienia konsumenta do zakupu produktu na warunkach mniej korzystnych niż warunki rynkowe;

  19)  twierdzenie, w ramach praktyki rynkowej, że organizowany jest konkurs lub promocja z nagrodami, a następnie nie przyznanie opisanych nagród lub ich odpowiedniego ekwiwalentu;

  20)  prezentowanie produktu jako "gratis", "darmowy", "bezpłatny" lub w podobny sposób, jeżeli konsument musi uiścić jakąkolwiek należność, z wyjątkiem bezpośrednich kosztów związanych z odpowiedzią na praktykę rynkową, odbiorem lub dostarczeniem produktu;

  21)  umieszczanie w materiałach marketingowych faktury lub podobnego dokumentu, sugerującego obowiązek zapłaty, który wywołuje u konsumenta wrażenie, że już zamówił reklamowany produkt, mimo że tego nie zrobił;

  22)  twierdzenie lub stwarzanie wrażenia, że sprzedawca nie działa w celu związanym z jego działalnością gospodarczą lub zawodową, lub podawanie się za konsumenta, jeżeli jest to niezgodne z prawdą;

  23)  wywoływanie u konsumenta wrażenia, że usługi serwisowe dotyczące danego produktu są dostępne w państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie, w którym produkt ten został sprzedany, jeżeli jest to niezgodne z prawdą.

art. 9 ustawy - nieuczciwymi praktykami rynkowymi w każdych okolicznościach są następujące agresywne praktyki rynkowe:

1)   wywoływanie wrażenia, że konsument nie może opuścić pomieszczeń przedsiębiorcy bez zawarcia umowy;

  2)   składanie wizyt w miejscu zamieszkania konsumenta, nawet, jeżeli nie przebywa on tam z zamiarem stałego pobytu, ignorując prośbę konsumenta o jego opuszczenie lub zaprzestanie takich wizyt, z wyjątkiem przypadków egzekwowania zobowiązań umownych, w zakresie dozwolonym przez obowiązujące przepisy;

  3)   uciążliwe i nie wywołane działaniem albo zaniechaniem konsumenta nakłanianie do nabycia produktów przez telefon, faks, pocztę elektroniczną lub inne środki porozumiewania się na odległość, z wyjątkiem przypadków egzekwowania zobowiązań umownych, w zakresie dozwolonym przez obowiązujące przepisy;

  4)   żądanie od konsumenta zgłaszającego roszczenie, w związku z umową ubezpieczenia, przedstawienia dokumentów, których w sposób racjonalny nie można uznać za istotne dla ustalenia zasadności roszczenia, lub nieudzielanie odpowiedzi na stosowną korespondencję, w celu nakłonienia konsumenta do odstąpienia od zamiaru wykonania jego praw wynikających z umowy ubezpieczenia;

  5)   umieszczanie w reklamie bezpośredniego wezwania dzieci do nabycia reklamowanych produktów lub do nakłonienia rodziców lub innych osób dorosłych do kupienia im reklamowanych produktów;

  6)   żądanie natychmiastowej lub odroczonej zapłaty za produkty bądź zwrotu lub przechowania produktów, które zostały dostarczone przez przedsiębiorcę, ale nie zostały zamówione przez konsumenta, z wyjątkiem sytuacji, gdy produkt jest produktem zastępczym dostarczonym zgodnie z art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271, z późn. zm.);

  7)   informowanie konsumenta o tym, że jeżeli nie nabędzie produktu, przedsiębiorcy może grozić utrata pracy lub środków do życia;

  8)   wywoływanie wrażenia, że konsument już uzyskał, uzyska bezwarunkowo lub po wykonaniu określonej czynności nagrodę lub inną porównywalną korzyść, gdy w rzeczywistości nagroda lub inna porównywalna korzyść nie istnieje lub uzyskanie nagrody lub innej porównywalnej korzyści uzależnione jest od wpłacenia przez konsumenta określonej kwoty pieniędzy lub poniesienia innych kosztów.

4.Kodeks dobrych praktyk

Zgodnie z art. 2 ust. 5 kodeks dobrych praktyk jest to zbiór zasad postępowania, a w szczególności norm etycznych i zawodowych, przedsiębiorców, którzy zobowiązali się do ich przestrzegania w odniesieniu do jednej lub większej liczby praktyk rynkowych.

6. Udowadnia przedsiębiorca

Zgodnie z art. 13 ustawy, ciężar dowodu przed sądem został przerzucony z konsumenta na przedsiębiorcę, ale dotyczy to tylko sytuacji, gdy działania przedsiębiorcy stanowiące nieuczciwą praktykę wprowadzają klienta w błąd. W takim przypadku to przedsiębiorca będzie musiał udowodnić przed sądem, że twierdzenia konsumenta są nieprawdziwe. W pozostałym zakresie rozkład ciężaru dowodu poddany został ogólnym zasadom prawa cywilnego. Z reguły, bowiem konsumentowi jest trudno udowodnić, że dana praktyka wprowadza go w błąd.

Dodatkowo jest on narażony na ponoszenie kosztów związanych z postępowaniem dowodowym, na przykład z przedstawieniem specjalistycznej ekspertyzy jako dowodu w sporze przed sądem. Ustawa w artykule 14 określa również termin przedawnienia roszczeń z tytułu nieuczciwej praktyki rynkowej. Wynosi on trzy lata, a jego bieg rozpoczyna się oddzielnie, co do każdego naruszenia. Ten szczególny termin dotyczy tylko niektórych wymienionych w ustawie roszczeń. Są nimi żądania: zaniechania praktyki, usunięcia jej skutków, złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie, a także zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej, ochroną dziedzictwa narodowego lub ochroną konsumentów. W pozostałym zakresie roszczeń odszkodowawczych ustawa odsyła do zasad ogólnych kodeksu cywilnego.

7. Jaka odpowiedzialność

Ustawa zgodnie z art. 12 zapewnia konsumentom możliwość skutecznego egzekwowania uprawnień, przyznając im prawo występowania z indywidualnymi roszczeniami z tytułu nieuczciwych praktyk rynkowych. Konsument może więc żądać: zaniechania praktyki, usunięcia jej skutków, złożenia oświadczenia w odpowiedniej treści i formie, naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych. W szczególności może domagać się unieważnienia umowy z obowiązkiem wzajemnego zwrotu świadczeń oraz zwrotu przez przedsiębiorcę kosztów związanych z nabyciem produktu, a także zasądzenia pieniędzy na cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej, ochroną dziedzictwa narodowego lub ochroną konsumentów. Na szczególną uwagę zasługuje możliwość indywidualnego wnoszenia powództwa na drodze cywilnej w przypadku zagrożenia lub naruszenia interesu konsumenta przez nieuczciwą praktykę rynkową.

Sankcje karne, jakimi może zostać ukarany przedsiębiorca, to grzywna lub pozbawienie wolności od trzech miesięcy do pięciu lat lub od sześciu miesięcy do lat ośmiu, zostały określone one w rozdziale IV. Kara w postaci grzywny została przewidziana dla przedsiębiorców stosujących agresywną praktykę rynkową. Kary więzienia zostały zarezerwowane dla stosujących nieuczciwe praktyki w systemie konsorcyjnym. Ściganie przestępstw określonych w ustawie ma następować na wniosek pokrzywdzonego.

Podstawa prawna:

- ustawa z 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz.U. nr 171, poz. 1206).

Marta Wysocka - Autorka jest doktorantką w Instytucie Nauk Prawnych PAN.