Ile będzie nas kosztować globalna zmiana klimatu?

Give someone a fish, you feed them for a day.

Paul Romer, 2011

Podczas gdy w wyczerpanej kryzysem zadłużenia Europie ważą się losy strefy euro, a w Stanach Zjednoczonych politycy robią, co mogą, aby zamienić rachityczny wzrost w kolejny generujący miejsca pracy boom gospodarczy, proponuję oderwać się od bieżących wydarzeń i zastanowić się przez chwilę nad nieco mniej namacalnym i może bardziej odległym, ale równie ważnym problemem - zmianami klimatycznymi i ich konsekwencjami dla globalnej gospodarki. Według najnowszych szacunków koszty obserwowanych zmian klimatycznych mogą być porównywalne z tymi wywołanymi przez kryzys finansowy, nie należy więc tej kwestii lekceważyć. W niniejszym artykule postaram się uporządkować dyskusję na ten temat, naświetlić najważniejsze kwestie oraz przedstawić obecny konsensus naukowy dotyczący przyszłego kształtowania się warunków klimatycznych na Ziemi.

Na początku ustalmy, co właściwie rozumiemy poprzez termin "zmiany klimatyczne"? W dalszej części artykułu rozważać będziemy szeroką definicję tego pojęcia, to jest obserwowane od początku XX wieku szybkie zmiany klimatu, objawiające się w szczególności wzrostem globalnych temperatur, ale oprócz tego także i m.in. gwałtownymi zjawiskami klimatycznymi, zmniejszeniem dostępności i jakości wód śródlądowych, pustynnieniem, oraz wszelkimi innymi procesami wpływającymi na zmiany klimatu oraz składu atmosfery ziemskiej. Nie wszystkie zawirowania klimatyczne można przypisywać człowiekowi, przed pojawieniem się cywilizacji zdarzały się przecież istotne zmiany klimatu, jak chociażby epoki lodowcowe. Jednak wyniki badań pozwalają z dużym prawdopodobieństwem wnioskować, że duża część obserwowanej obecnie zmienności klimatu może być wyjaśniona aktywnością gospodarczą człowieka. Wspomniane powyżej okresy gwałtownych wahań klimatycznych w historii planety dowodzą, że ekosystemy mają ogromną zdolność adaptacji do zmieniających się warunków zewnętrznych. Jednak procesy te obejmowały dziesiątki tysięcy lat. Obecnie nie sam fakt zmian klimatycznych jest zagrożeniem dla ziemskiego ekosystemu, ale jego niespotykane dotąd tempo, zbyt gwałtowne, aby środowisko naturalne miało szansę się dostosować. Co więcej, sytuację pogarsza występujące w środowisku naturalnym sprzężenie zwrotne, to jest proces, w którym ocieplenie klimatu wywołuje reakcję przyczyniającą się do jeszcze wyraźniejszego wzrostu temperatury². Efekty te były do niedawna pomijane w analizach i prognozach dotyczących zmian klimatu.

Średnia temperatura na powierzchni Ziemi od początku XX wieku wzrosła o około 0,8°C, przy czym ocieplenie klimatu znacznie zwiększyło swoją dynamikę w ciągu ostatnich 30 lat. 0,8°C - może to wydawać się niewiele, ale pamiętajmy, że proces ocieplenia przyspiesza z roku na rok. Jak czytamy w raporcie Banku Światowego (WDR 2010), przewiduje się wzrost temperatury nawet o 5°C do końca tego stulecia. Pod względem skali zmian będzie to odpowiadać różnicy między dzisiejszym klimatem a tym panującym podczas ostatniej epoki lodowcowej. Jako główną przyczynę zawirowań wymienia się najczęściej gazy cieplarniane. Dla przykładu stężenie dwutlenku węgla odnotowywane na biegunie północnym zwiększyło się z 315 ppm w roku 1954 do 375 ppm w 2004⁴. Ostatnie stulecie przyniosło także podwyższenie się poziomów mórz i oceanów o około 200 mm, zmniejszenie powierzchni lodowców i pokryw śniegowych, naruszenie stabilności wiecznej zmarzliny, pogorszenie się jakości słodkich wód, zmiany występowania różnych gatunków flory i fauny, acydyfikację oraz wzrost temperatury mórz i oceanów, rozprzestrzenianie się chorób, erozję gleb i wiele, wiele innych. Wszystkie te czynniki wpłynęły na intensyfikację występowania gwałtownych zjawisk pogodowych, powodzi, fal gorąca, czy susz.

Ofiarą industrializacji padły też zasoby wody pitnej, której dostępność spada w niepokojącym tempie. Wiele dużych aglomeracji miejskich ma w trakcie ciepłej pory roku problem z zaopatrzeniem mieszkańców w wodę pitną. Na przykład Barcelona, podobnie jak Cypr, zmuszona jest w ciągu lata importować wodę za pomocą tankowców. Szacuje się, że około 12% powierzchni Europy dotknie proces pustynnienia. Wraz ze wzrostem światowej produkcji, zarówno przemysłowej, jak i rolnej, rośnie zapotrzebowanie na wodę, które w ciągu ostatnich 50 lat potroiło się. Jednocześnie, w globalnej perspektywie, zasoby wody są stałe (pomniejszone o zasoby zużyte w działalności gospodarczej człowieka i nienadające się do ponownego użycia), a dodatkowo, z powodu zmiany wzorców pogodowych, zachodzi proces wysychania rejonów największej aktywności gospodarczej człowieka. Według szacunków ONZ w ciągu najbliższych 15 lat aż 2/3 populacji będzie cierpieć na niedobory wody. Nic dziwnego, że w takiej sytuacji powstał popierany przez takich gigantów przemysłu spożywczego jak Kraft Foods czy Nestle pomysł notowania na giełdach towarowych kontraktów terminowych na wodę, jako dobra w przyszłości potencjalnie rzadkiego. Woda może stać się równie strategicznym surowcem jak dziś ropa naftowa, a pola wodonośne wydają się być równie atrakcyjną inwestycją jak do niedawna obszary zawierające paliwa kopalne.

Negatywne efekty zmieniających się warunków klimatycznych mogą pociągnąć w dół światową gospodarkę. Nadmierne opady w północnej części globu i ich brak w centralnych rejonach kuli ziemskiej powodowały klęski nieurodzaju w ubiegłych latach, będąc jednym z czynników wzrostu cen produktów rolnych na światowych rynkach i przyczyniając się do pogorszenia sytuacji ludności w krajach rozwijających się. Wraz ze wzrostem zarówno liczby ludności, jak i przeciętnej zamożności, obserwuje się gwałtowny wzrost zapotrzebowania na produkty rolne. W obliczu gwałtownych zmian klimatu przewiduje się spadek produkcji rolnej zarówno permanentny, wywołany m.in. erozją gleb, pustynnieniem terenów uprawnych, jałowieniem mórz i oceanów, jak i wywołujący dużo większe szoki żywnościowe tymczasowy, związany m.in. z powodziami lub suszami. W efekcie możemy spodziewać się dużo większej presji na ceny surowców rolnych, jak i coraz częstszych klęsk głodu⁵.

Na negatywne skutki stopniowej zmiany klimatu szczególnie narażona jest infrastruktura, która zostanie poddana działaniu czynników atmosferycznych, do których nie została przystosowana. Dla sektora przemysłowego większym zagrożeniem są gwałtowne zjawiska pogodowe, takie jak susze czy powodzie. Szacuje się, że ich koszty w roku ich wystąpienia wahają się od około 3% rocznego PKB w krajach rozwiniętych i 5-7% rocznego PKB w krajach rozwijających aż do 25% rocznego PKB w poszczególnych zależnych od surowców naturalnych regionach krajów rozwijających się. Jednak ten obszar skutków zmian klimatycznych nie jest jeszcze wystarczająco zbadany.

Wzrost gospodarczy krajów rozwijających się jest szczególnie zagrożony przez skutki zmian klimatycznych. Ich wpływ na gospodarkę dopiero zaczyna się nam objawiać i bardzo trudno jest prognozować przyszłe scenariusze wydarzeń. Wiadomo, że kraje zależne od rolnictwa oraz zasobów morskich ucierpią najmocniej. Przewiduje się globalny spadek produktywności rolnictwa, a acydyfikacja mórz i oceanów wpłynie na zmniejszenie się populacji morskiej fauny i flory. Tereny nadbrzeżne oraz nizinne są zagrożone zalaniem przez podnoszące swój poziom oceany. W efekcie drastycznie zwiększy się liczba osób niedożywionych i żyjących w skrajnej nędzy. Według optymistycznych scenariuszy do roku 2050 zmiana klimatu przyniesie globalne koszty rzędu 3-5% utraconego na stałe PKB.Jednak najnowsze analizy uwzględniające także sprzężenia zwrotne w środowisku naturalnym oraz nowe czynniki ryzyka przewidują nawet 20-procentową utratę globalnego PKB w tym okresie. Przy czym koszty rozłożą się nierównomiernie, w 70-ciu procentach dotykając kraje biedne, wolniej przystosowujące się.

Poza wymiarem ekonomicznym globalne ocieplenie niesie zagrożenia także w sferze ochrony zdrowia. Zmiany wzorców pogodowych oraz temperatur wpływają na rozprzestrzenienie się chorób dotąd odnotowywanych jedynie w krajach okołorównikowych. Do najważniejszych zdrowotnych skutków zmian klimatu należą: zwiększenie zasięgu niedożywienia i głodu, zwiększona śmiertelność wywołana malarią oraz chorobami biegunkowymi, np. cholerą, nasilenie występowania schorzeń kardiologicznych oraz oddechowych. Obserwuje się także zwiększoną śmiertelność wywołaną gwałtownymi zjawiskami, takimi jak fale gorąca czy powodzie i niestety prognozowana jest intensyfikacja skali występowania tego zjawiska. Problemy zdrowotne obywateli są naturalnym obciążeniem dla gospodarek. Koszty negatywnego wpływu zmian klimatu na zdrowie są szacowane na 6 do 88 miliardów dolarów rocznie.

Biznes INTERIA.PL na Facebooku. Dołącz do nas i czytaj informacje gospodarcze

Z takim przesłaniem zostawia nas "World Development Report 2010". Wzrost gospodarczy, którego jesteśmy świadkami w ostatnich kilkunastu latach, pomógł wyrwać z biedy setki milionów mieszkańców krajów rozwijających się. Śmiało można go zaliczyć do największych cywilizacyjnych osiągnięć w historii. Jednak często rozwój planowany jest w sposób nieutrzymywalny na dłuższą metę. Ogromne straty powstałe w wyniku prowadzonego kosztem środowiska naturalnego wzrostu gospodarczego mogą w przyszłości z nawiązką zrównoważyć dzisiejsze zyski. Autorzy przywołanego raportu postulują działanie teraz, ponieważ omawiane procesy przybierają na sile, intensyfikowane przez sprzężenia zwrotne i już niedługo możemy nie być w stanie ich zatrzymać. Powinniśmy działać globalnie, aby zredukować koszty wprowadzanych polityk oraz efektywnie zmniejszać obciążenie ekosystemów; działać ambitnie, ponieważ zmienione muszą być praktycznie wszystkie aspekty życia, techniki produkcji, jakości infrastruktury, systemu energetycznego, czy wzorców zachowań, aby skutecznie przeciwdziałać zmianom klimatycznym. Kwestią sporną jest ciągle przyczyna opisanych powyżej zmian. Obecnie konsensusem popieranym przez przytłaczającą większość naukowców jest opinia, że to ludzka działalność gospodarcza jest główną przyczyną omawianych zjawisk. Nie wyklucza się jednak przełomu w tej dziedzinie i odkrycia jakiegoś nieantropogenicznego mechanizmu stojącego za zmianą klimatu, choć z biegiem czasu taki scenariusz jest coraz mniej prawdopodobny. Jednak bez względu na przyczynę zmian, będziemy musieli zmierzyć się z opisanymi tu ich kosztami.

Marek Ignaszak

^{1. Daj komuś rybę, to nakarmisz go przez jeden dzień. Naucz go łowić ryby, to zniszczysz kolejny wodny ekosystem}

^{2. Na przykład spod topniejącej arktycznej pokrywy lodowej uwalniany jest uwięziony tam dziesiątki tysięcy lat temu metan, który z kolei jako gaz cieplarniany może intensyfikować zmiany temperatury}

^{3. Dane przytoczone w poniższym oraz kolejnych akapitach pochodzą z raportu organizacji The Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) "Fourth Assessment Report: Climate Change 2007" oraz z raportu Banku Światowego "World Development Report 2010: Development and Climate Change"}

^{4. Ppm - (parts per million) sposób wyrażania stężenia związków chemicznych}

^{5. W latach 2008-2009 w wyniku m.in. suszy w centralnej Azji oraz USA, a także gwałtownych powodzi w Australii, drastycznie zmniejszyła się podaż surowców rolnych, powodując sięgający 200% wzrost ich cen na światowych rynkach. W wyniku problemu z zaopatrzeniem krajowych rynków w pszenicę oraz kukurydzę, kraje będące jednymi z największych światowych producentów rolnych, Rosja i Ukraina, nałożyły embargo na eksport tych surowców rolnych. Przyczyniło się to do fali głodu w krajach rozwijających się, potęgując skutki kryzysu finansowego. Takich sytuacji możemy spodziewać się coraz częściej.}