Pierwsze cięcie kosztów

Ograniczenia mają usprawnić wymiar sprawiedliwości i obniżyć koszty jego działania

W sobotę wchodzi w życie nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego, kodeksu postępowania karnego i innych ustaw regulujących udział ławników w postępowaniach sądowych. Ustawa ma na celu ograniczenie kategorii spraw, w których rozpoznawaniu występują składy ławnicze.

Gdzie dotąd orzekali ławnicy

Najwięcej składów ławniczych orzeka w sprawach cywilnych. Do tej pory ławnicy brali udział w rozpoznawaniu w I instancji wszystkich spraw z zakresu prawa pracy. Współorzekali także w sprawach ze stosunków rodzinnych (z wyjątkiem spraw o alimenty), o przysposobienie (adopcję) i pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej. W pozostałych sprawach cywilnych zasadą był skład jednoosobowy, czyli bez udziału ławników.

W postępowaniu karnym składem zasadniczym w I instancji był skład trzyosobowy (jeden sędzia jako przewodniczący i dwóch ławników). Ponadto w sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników. Składy ławnicze orzekają również w postępowaniu w sprawach nieletnich. Sąd rodzinny na rozprawie orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.

W najcięższych przestępstwach

Nowelizacja ogranicza udział ławników w rozpoznawaniu spraw cywilnych tylko do nielicznych przypadków. Eliminuje ich udział między innymi ze składów rozpoznających część spraw z zakresu prawa pracy. Ministerstwo Sprawiedliwości uznało, że doświadczenie ławników z zakresu tej dziedziny prawa jest niewielkie, przez co ich pomocsprawy jest iluzoryczna. Sądy zajmują się bowiem ścisłą interpretacją skomplikowanych przepisów prawa pracy, dlatego, zdaniem resortu, w składzie jednoosobowym będzie mógł działać sprawniej.

Zgodnie z nowymi przepisami w I instancji sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników będzie rozpoznawał sprawy z zakresu prawa pracy związane m.in. z ustaleniem stosunku pracy, o naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu czy odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu. W tych bowiem sprawach ocena danego przypadku z punktu widzenia doświadczenia życiowego czy sprawiedliwości społecznej jest w praktyce najbardziej przydatna.

Nowelizacja ogranicza również udział ławników w rozpoznawaniu spraw karnych. Będą mogli oni uczestniczyli wyłącznie w rozpoznawaniu spraw o zbrodnie (przestępstwa zagrożone karą nie niższą od 3 lat) oraz o przestępstwa, za które przewidziano karę dożywocia. W takich sprawach sąd będzie, jak dotychczas, orzekał odpowiednio w składzie jednego sędziego i dwóch ławników oraz dwóch sędziów i trzech ławników. Zmniejszeniu ulega także skład sądu okręgowego orzekającego na posiedzeniu w I instancji. Zamiast składu trzech sędziów zawodowych będzie orzekał jeden sędzia.

Ławnik tylko w drodze wyjątku

Ustawa eliminuje również udział ławników w postępowaniach w sprawach nieletnich i w większości spraw ze stosunków rodzinnych.

Składy ławnicze nie będą już rozpoznawały spraw związanych z działalnością stowarzyszeń. O zastosowaniu środków nadzorczych nad stowarzyszeniami będzie decydował jeden sędzia zawodowy. Chodzi tu o sytuacje związane z uchyleniem niezgodnej z prawem lub statutem uchwały stowarzyszenia, rozwiązaniem stowarzyszenia, jeżeli jego działalność wykazuje rażące lub uporczywe naruszanie prawa. Zmiana wynika z formalnego charakterem tego typu spraw.

Instytucja ławników utrzymana zostaje bez zmian w sądach szczególnych, jakimi są izby morskie. Sądy te zajmują się orzekaniem w sprawach z wypadków morskich, a więc sprawami wymagającymi specjalistycznej wiedzy z zakresu żeglugi morskiej. Z tych względów w składach orzekających obok zawodowego sędziego - przewodniczącego składu, biorą udział ławnicy - specjaliści, osoby mające fachową wiedzę i praktykę w zakresie żeglugi i gospodarki morskiej.

Cięcie kosztów

Zdaniem ustawodawcy ograniczenie udziału ławników usprawni pracę wymiaru sprawiedliwości. Zmniejszy też koszty ich utrzymania, które sięgają 200 mln zł rocznie, oraz liczbę spraw, które spadają z wokandy z powodu ich nieobecności. Wydatki społeczne na utrzymanie instytucji ławników to nie tylko koszty ryczałtowych wynagrodzeń za udział w posiedzeniach. To także zwroty za dojazdy i zwroty utraconego zarobku.

Ograniczanie udziału ławników w składach sądzących to tendencja obserwowana w polskim ustawodawstwie od wielu lat. Proces ten zapoczątkowany został nowelizacją kodeksu postępowania karnego w 1995 roku. Rok później zmieniono pod tym kątem procedurę cywilną. Kolejne restrykcje zostały wprowadzone w 2005 roku do ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych.

Współpraca Piotr Trocha

Adam Makosz


Podstawa prawna

Ustawa z dnia 15 marca 2007 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2007 r. nr 112, poz. 766).



OPINIE

Stanisław Waltoś

karnista, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego

Konstytucja przewiduje udział ławników w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Niestety, rządząca ekipa stara się pozbyć ławników ze składów orzekających. Tymczasem, jeśli są obawy o młody wiek i brak doświadczenia sędziego, należałoby dodać mu do pomocy ławników. Jest to istotne zwłaszcza w sprawach karnych, np. o tymczasowe aresztowanie. Zgadzam się z tym, że asesor nie powinien orzekać w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Ale może to robić sędzia sądu rejonowego, który otrzymał nominację z rąk prezydenta, z pomocą ławników.

Dorota Pudzianowska

Helsińska Fundacja Praw Człowieka

Nie ulega wątpliwości, że budżet państwa na zmianach sporo zaoszczędzi - utrzymanie 42-tysięcznej rzeszy ławników kosztowało rocznie około 200 mln zł. Wątpliwości budzi jednak, czy osiągnie się w ten sposób postulowany i nadrzędny cel ustawy, jakim jest lepsza jakość wymiaru sprawiedliwości. Słychać opinie, że zmiany poszły za daleko, bo w sprawach, w których kluczową rolę odgrywa ustalenie przebiegu zdarzenia i doświadczenie życiowe, a nie rozstrzyganie kwestii czysto prawniczych (sprawy z zakresu prawa karnego, prawa pracy, rodzinnego), udział ławników jest niezbędny.

Andrzej Duda

podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości

Nowelizacja jest wyrazem potrzeby minimalizowania instytucji sądów ławniczych na rzecz sądownictwa zawodowego. Sprawy są coraz bardziej skomplikowane i wymagają profesjonalnego przygotowania do stosowania prawa. Wpływ na to ograniczenie mają również niebagatelne koszty udziału ławników. Doliczyć trzeba też koszty odroczonych albo rozpoznawanych od początku spraw z uwagi na niesubordynację ławników. Przede wszystkim zaś to koszty braku rzeczywistej kolegialności orzekania, mimo ustawowych wymogów.

Adam Makosz