Zagrożenie przestępczością gospodarczą w Polsce w 2001

Patologie występujące w sferze gospodarczej są zagrożeniem dla stabilności ekonomicznej państwa, a ich zwalczanie jest celem służb podległych ministrom: spraw wewnętrznych i administracji oraz finansów, a także Urzędu Ochrony Państwa.

Z szacunków Policji wynika, że roczne straty Skarbu Państwa z tytułu przestępstw gospodarczych wynoszą około 5 mld zł.

Doświadczenia ostatnich lat wskazują, że do najgroźniejszych zjawisk kryminalnych w zakresie obrotu gospodarczego należą:

- wyłudzenia podatku pośredniego od towarów i usług VAT, dokonywane przede wszystkim przez fikcyjny eksport towarów i usług, na podstawie sfałszowanych dokumentów oraz przez pozorowany obrót towarami i usługami o celowo zaniżonej cenie, pomiędzy podmiotami na rynku wewnętrznym, w tzw. łańcuszku firm,

- uszczuplenia podatku akcyzowego w związku z przemytem towarów objętych wysokimi stawkami akcyzy, tj. alkoholu, wyrobów tytoniowych i paliw.

Podstawowymi przyczynami niezadowalającej skuteczności aparatu skarbowego w zwalczaniu "szarej strefy" są:

- trudności z identyfikacją podatników (brak pełnej, jednolitej ewidencji podmiotów gospodarczych/przedsiębiorców i słaby system łączności między organami skarbowymi);

- nieskuteczność w stosowaniu prawa;

- brak koordynacji działań między poszczególnymi organami administracji państwowej i nieskuteczna wymiana informacji między nimi;

- negatywny wizerunek pracowników organów skarbowych w oczach społeczeństwa;

- luki w prawie stwarzające możliwości rozwoju "szarej strefy".

Działania policji i służb skarbowych skierowane przeciwko najgroźniejszym grupom przestępczym przynoszą systematycznie wymierne efekty. Istotne znaczenie dla ochrony interesów ekonomicznych państwa ma współpraca policji oraz administracji celnej i skarbowej z Urzędem Ochrony Państwa.

Reasumując, głównymi zagrożeniami w zakresie przestępczości gospodarczej są:

- przestępstwa tradycyjne, zwłaszcza produkcja, dystrybucja i przemyt fałszywych znaków pieniężnych, akcyzy i papierów wartościowych, przemyt papierosów, alkoholu i wyrobów przemysłowych, wyłudzenia VAT, wyłudzenia bankowe oraz manipulacje giełdowe;

- wykorzystanie do działalności przestępczej na terytorium Polski, również do "prania brudnych pieniędzy", specjalnie utworzonych podmiotów, zarejestrowanych w tzw. rajach podatkowych;

- angażowanie się podmiotów podejrzanych do usług konsultingowych, pośrednictwa kredytowego, a także pośrednictwa w obrocie wierzytelnościami na rzecz dużych podmiotów sektora państwowego;

- aktywność inwestycyjna rodzimych lub zagranicznych ośrodków kapitałowych o nieokreślonym pochodzeniu, angażujących w Polsce znaczne środki finansowe o trudnym do ustaleniu źródle, co w niektórych wypadkach może wskazywać na legalizowanie środków płatniczych pochodzących z przestępstw;

- wykorzystywanie do celów kryminalnych wszelkich luk w przepisach celnych i podatkowych;

- podatność zakładów przemysłu zbrojeniowego lub podmiotów uczestniczących w obrocie specjalnym na podejmowanie kontaktów handlowych z mało wiarygodnymi partnerami, co zagraża nielegalnymi transakcjami handlowymi.

Biorąc pod uwagę wskazane zagrożenia można dojść do wniosku, że samodzielne działanie organów ścigania i innych służb mających na celu zwalczanie zjawisk kryminalnych nie przystaje do współczesnych wyzwań i niebezpieczeństw, jakie niesie przestępczość zorganizowana i gospodarcza.

Można zaobserwować wyraźną zmianę zainteresowań zorganizowanych grup przestępczych, które poza angażowaniem się w tradycyjne obszary przestępczości coraz częściej inwestują zyski w sferę legalnego obrotu gospodarczego. Pozwala to nie tylko na legalizację zysków pochodzących z przestępstw, lecz otwiera drogę do innych zachowań kryminalnych w sferze obrotu gospodarczego.

Nie można też zapominać, że przestępczość gospodarcza jest stymulowana zarówno przez tradycyjne jak i nowe czynniki kryminogenne, zwłaszcza patologie społeczne, złe warunki życia ludności, implikowane przede wszystkim stale rosnącym bezrobociem. Na rozmiary tego rodzaju przestępczości wywierają także niemały wpływ tendencje ogólnoświatowe.

Charakterystyka przestępczości gospodarczej - obszary zagrożeń

Zagrożenia w dziedzinie przestępczości gospodarczej występowały głównie:

- w obrocie bankowym;

- w działalności leasingowej;

- na rynku gier losowych, zakładów wzajemnych i gier na automatach;

- w sektorze ubezpieczeń;

- przy dystrybucji środków finansowych z funduszy celowych;

- na rynku pracy;

- w przekształceniach własnościowych;

- w rolnictwie i przetwórstwie rolno-spożywczym;

- w obrocie cukrem;

- w działalności kas chorych;

- w przemycie w obrocie towarowym z zagranicą;

- w przemycie w ruchu osobowym;

- w przemycie i nielegalnym obrocie towarami akcyzowymi: alkoholem, wyrobami tytoniowymi i paliwami;

- w przemycie pojazdów samochodowych;

- w wyłudzeniach podatku od towarów i usług VAT;

- w uszczupleniach podatku dochodowego od osób fizycznych i prawnych;

- w obrocie gospodarczym z udziałem spółek prawa handlowego i cywilnych;

- w sferze środowiska naturalnego;

- w obszarze naruszeń praw autorskich i znaków towarowych;

- w obszarze przestępczości komputerowej związanej z atakami na systemy informatyczne;

- w obszarze przestępczości komputerowej związanej z oszustwami dokonywanymi za pośrednictwem Internetu;

- w sferze naruszeń prawa na szkodę płatnych kanałów telewizyjnych;

- na rynku bankowych systemów kart płatniczych;

- w sferze korupcji gospodarczej i urzędniczej;

- w sferze "prania brudnych pieniędzy".

Statystyka przestępczości gospodarczej

W roku 2001 stwierdzono ponad 100 tys. przestępstw gospodarczych. Udowodnione w sprawach karnych straty, spowodowane przestępczością gospodarczą, wyniosły 1 138 mln zł i były wyższe o 18 proc. od ujawnionych w roku 2000. W 2001 roku łączne straty i uszczuplenia Skarbu Państwa wyniosły 2.541 mln zł, a w 2000 roku - 1.422 mln zł.

Prognoza zagrożeń

Przewiduje się, że w roku 2002 zagrożenie przestępczością gospodarczą, szczególnie w formach zorganizowanych, nie będzie malało. Prognoza dotyczy przede wszystkim przestępczości:

- godzącej w system finansowy państwa;

- występującej w krajowym i międzynarodowym obrocie towarowym;

- występującej w gospodarce funduszami celowymi;

- korupcyjnej, występującej w sferze gospodarczej i urzędniczej;

- związanej z "praniem brudnych pieniędzy".

Ponadto przewiduje się także, że rozwojowi nowych obszarów działalności gospodarczej, zwłaszcza w sferze finansowej i kapitałowej, będzie towarzyszyć zainteresowanie zorganizowanych grup przestępczych.

Działalność organów kontroli skarbowej w 2001 roku

W 2001 roku służby skarbowe wszczęły 37.884 dochodzenia karne skarbowe, zaś zakończono je w 35.167 sprawach. Do sądów skierowano 11.391 aktów oskarżenia. Do sądów wniesiono 14.163 wnioski o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Sądy je rozpatrzyły i zezwoliły 14.292 osobom na tę formę kary. Urzędy kontroli skarbowej zakończyły 25.465 kontroli. Przeprowadziły też 13.687 kontroli sprawdzających u kontrahentów kontrolowanego.

Kontrole podatkowe

W roku 2001 podstawowa działalność kontroli skarbowej sprowadzała się do kontroli podatkowej. W wyniku przeprowadzonych kontroli ujawniono zaległości podatkowe w wysokości 4.535.471 tys. zł. Ponadto ujawniono nieuzasadnione pobranie dotacji w wysokości 109.810 tys. zł.

W trakcie kontroli podatkowych sporządzono 549 wniosków o zabezpieczenie majątkowe na poczet ujawnionych zaległości podatkowych na kwotę 761.582 tys. zł, a wartość dokonanych zabezpieczeń wyniosła 395.439 tys. zł, tj. 51,9 proc. wnioskowanej kwoty.

Postępowania karne skarbowe

W 2001 roku inspektorzy kontroli skarbowej wszczęli 12.584 dochodzenia (o 23,1 proc. więcej niż w roku 2000). Zakończono 12.373 sprawy, w tym w 2.066 przypadkach skierowano do sądu akty oskarżenia. Zarzut popełnienia przestępstwa skarbowego przedstawiono 5.950 osobom. Osądzono 3.212 osób, skazano 1.417, zaś 41 osób uniewinniono.

Ponadto inspektorzy wystawili 3.934 mandaty karne kredytowe na kwotę 799 tys. zł, a kwota uiszczonych grzywien wyniosła 751 tys. zł.

Szczególny nadzór podatkowy

Szczególnym nadzorem podatkowym objęto w ubiegłym roku ponad 3.000 podmiotów, m.in. gorzelnie, browary, wytwórnie wyrobów winiarskich i alkoholi, wytwórnie papierosów oraz ponad 7.000 podmiotów sprzedających oleje napędowe lub opałowe. Służby szczególnego nadzoru podatkowego przeprowadziły:

- 160.213 kontroli dotyczących stosowania znaków skarbowych akcyzy w hurtowniach, jednostkach handlu detalicznego i gastronomicznego;

- 9.014 kontroli oleju napędowego;

- 865 kontroli oleju opałowego;

- 3.220 kontroli doraźnych w salonach gier na automatach.

Wywiad finansowy

Jednym z aspektów walki z korupcją i przestępczością zorganizowana jest zapewnienie bezpieczeństwa obrotu finansowego przez przeciwdziałanie wprowadzaniu do niego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł.

Uchwalenie ustawy z 16 listopada 2000 roku o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł rozpoczęło nowy etap w zwalczaniu procederu "prania brudnych pieniędzy". Na mocy tej ustawy powołano Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (GIIF), a także rozpoczęto tworzenie systemu walki z przestępstwem "prania brudnych pieniędzy". Do najważniejszych ustawowych zadań GIIF należy: uzyskiwanie, gromadzenie, przetwarzanie i analizowanie informacji o transakcjach w trybie i na zasadach określonych w ustawie.

Od 23 czerwca do końca 2001 roku przeprowadzono 226 postępowań, których wartość początkowa wynosiła około 1.032.179.000 zł. W 20 przypadkach sprawy przekazano prokuraturze. Wstępną wartość przekazanych spraw oszacowano na 289.124.000 zł. Prokuratura powiadomiła GIIF o wszczęciu postępowania w siedmiu przypadkach. GIIF wstrzymał jedną transakcję podejrzaną na kwotę 475.000 zł.

Kontrolerzy GIIF przeprowadzili 5 kontroli, w wyniku których skontrolowano: 2 banki, dom maklerski, instytucję zajmującą się grami na automatach oraz kancelarię notarialną.

W celu pełnej realizacji zadań kontrolnych, GIIF nawiązał współpracę z: Komisją Nadzoru Bankowego, Narodowym Bankiem Polskim, Państwowym Urzędem Nadzoru Ubezpieczeń, Komisją Papierów Wartościowych i Giełd, Urzędem Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi oraz zagranicznymi jednostkami analityki finansowej.

Wnioski

W sprawozdaniu Zagrożenie przestępczością gospodarczą w Polsce w 2001 roku starano się przedstawić sytuację w dziedzinie przestępczości gospodarczej, a także skalę zagrożeń. Niewątpliwie zwiększeniu zagrożenia przestępczością gospodarczą sprzyjają niedoskonałe uregulowania prawne. Powoduje to wzrost aktywności "szarej strefy" przejawiający się w:

- nielegalnym zatrudnianiu obywateli polskich i cudzoziemców;

- prowadzeniu działalności gospodarczej bez stosownych zezwoleń/koncesji;

- przestępczości granicznej, zwłaszcza związanej z przemytem, zaniżaniem wartości celnej, fałszowaniem dokumentów celnych, będących podstawą ustalania kosztów działalności gospodarczej;

- uszczuplaniu należności podatkowych wobec Skarbu Państwa poprzez wyłudzanie zwrotów VAT;

- prowadzeniu gier losowych na automatach bez zezwolenia ministra finansów;

- oszustwach, zwłaszcza związanych z zagarnięciem mienia oraz wyłudzeniem kredytów i gwarancji bankowych;

- wyłudzaniu towarów masowych o znacznej wartości przez sprawców pozorujących legalną lub prowadzących nielegalną działalność gospodarczą, przy wykorzystaniu tzw. sprzedaży z wydłużonym terminem zapłaty, sprzedaży ratalnej, bądź przyjmujących inną formę działalności kryminalnej.

W roku 2001 znacznie wzrosła liczba stwierdzonych przestępstw gospodarczych. Odnotowano ich 103.521 w stosunku do 84.260 w roku 2000 (dynamika wzrostu wyniosła 122,9 proc.). Najczęściej odnotowane przestępstwa tej kategorii to: oszustwa gospodarcze (42.091), fałszerstwa gospodarcze (16.857), przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu (10.918), przestępstwa przeciwko własności intelektualnej (11.016) oraz przestępstwa z Kodeksu karnego skarbowego (5.378).

Ogólna wykrywalność w tej kategorii przestępstw utrzymywała się prawie na stałym poziomie i wyniosła 96,7 proc., czyli była o 0,1 proc. mniejsza niż w roku 2000. Szczególnie niski wskaźnik dynamiki w zakresie przestępstw stwierdzonych odnotowano w kategorii oszustw gospodarczych - 134,9 proc. i przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu - 89,3 proc. Znaczący wzrost wskaźnika dynamiki odnotowano w grupie przestępstw przeciwko własności intelektualnej.

W 2001 roku w sprawach o przestępstwa o charakterze gospodarczym wszczęto 47.943 postępowania przygotowawcze (w 2000 roku wszczęto 40.550 postępowań karnych).

Należy zwrócić uwagę na konieczność uszczelnienia polskiego systemu podatkowego. W polskich warunkach za największe zagrożenie dla szczelności systemu podatkowego należy uznać: stosowanie cen transferowych, niedostateczną kapitalizację spółek prawa handlowego, opodatkowanie dochodów uzyskanych w Polsce w tzw. rajach podatkowych, obchodzenie przepisów podatkowych, zbyt mało dolegliwe i trudne do wyegzekwowania sankcje za naruszenie przepisów podatkowych.