Zmarnowane 12 lat

Opracowywane w tym okresie rządowe programy reformy górnictwa węgla kamiennego - pomimo podejmowanych wysiłków - były sporządzane w sposób nie zapewniający osiągnięcia jednego z podstawowych celów wszystkich reform jakim była rentowność branży.

Raport pozytywnie ocenia jedynie program restrukturyzacji sektora górnictwa węgla kamiennego w latach 1998 - 2001, z uwagi na fakt, że jego realizacja, pomimo stwierdzonych nieprawidłowości przyniosła najistotniejsze efekty. Jednakże - zdaniem NIK - podjęcie tego programu było spóźnione (optymalnym okresem jego wdrażania, wg NIK, była pierwsza połowa lat 90-tych) i wobec katastrofalnego stanu górnictwa w 1997 r., niedoszacowania potrzeb finansowych oraz ograniczonych możliwości finansowych państwa zakładany podstawowy cel reformy nie został osiągnięty.

W latach 1990 - 1998 górnictwo węgla kamiennego, poza krótkotrwałą poprawą w 1994 r., systematycznie ponosiło pogłębiające się straty finansowe netto [od 41,6 mln zł (444,5 mln zł)1 w 1990 r. do 4.276,2 mln zł (5.330 mln zł) w 1998 r.].

Straty te od 1999 r. zaczęły ulegać zmniejszeniu, a w 2001 r. uzyskano dodatni wynik finansowy. Łączne straty netto poniesione przez górnictwo w latach 1990 - 2000, w ujęciu nominalnym, wynosiły 18,0 mld zł, co w cenach 2001 r. stanowiło 32,7 mld zł, a uzyskany w 2001 r. zysk netto wyniósł 177 mln zł. Straty zostały poniesione przez górnictwo, pomimo znaczącego wsparcia finansowego sektora w postaci różnego rodzaju dotacji oraz umorzeń zobowiązań.

Zewnętrzne wsparcie finansowe górnictwa w latach 1990 - 2001, w ujęciu nominalnym, wyniosło 16,4 mld zł, w tym 15,0 mld zł ze środków publicznych, co w cenach 2001 r. stanowiło odpowiednio 36,1 mld zł i 34,0 mld zł. Pomimo tak znaczącego wsparcia, zobowiązania sektora do 2000 r. systematyczne wzrastały i na koniec tego okresu wyniosły 22,9 mld zł, natomiast w 2001 r. uległy zmniejszeniu do kwoty 21,5 mld zł. Ocena poszczególnych etapów wdrażanych reform wykazała że:

Pogarszający się w latach 1990 - 1992 stan górnictwa węgla kamiennego był w głównej mierze skutkiem niereagowania kierownictw kopalń na zmieniającą się w kraju rzeczywistość polityczno-gospodarczą, m.in. spadek popytu, ograniczanie dotacji przedmiotowych dla górnictwa, a także braku determinacji w ograniczaniu kosztów wydobycia, a nie jak to wówczas uzasadniano .trudnościami w uzyskaniu zakładanej ceny zbytu..

Nie dostosowano zdolności produkcyjnych do istniejącego na rynku popytu. W sporządzanych w tym okresie przez poszczególne kopalnie programach restrukturyzacji koncentrowano się głównie na restrukturyzacji technicznej, w wąskim zakresie na restrukturyzacji organizacyjnej, a całkowicie pomijano zadania z zakresu restrukturyzacji finansowej.

Aktywność kopalń w tym okresie koncentrowała się głównie na wykorzystywaniu przysługujących im z różnych tytułów umorzeń, zwolnień i odroczeń zobowiązań, a nie na wprowadzaniu pełnego rachunku ekonomicznego. Pomimo że w okresie tym konkurencja na rynku wyłoniła kopalnie trwale nierentowne, decyzję o likwidacji podjęto jedynie wobec 7 kopalń, jednocześnie nie we wszystkich wstrzymując wydobycie węgla.

W tych okolicznościach kopalnie trwale nierentowne utrzymywały się na rynku, m.in. poprzez nieregulowanie zobowiązań, stwarzając nieuczciwą konkurencję dla kopalń, które w sytuacji prawidłowo działających mechanizmów rynkowych byłyby rentowne Utworzenie w 1993 r. spółek węglowych nie przyniosło pozytywnych zmian w procesie dostosowania górnictwa węgla kamiennego do warunków gospodarki rynkowej.

Pomimo przejścia na formę działania uregulowaną prawem handlowym, w zarządzaniu kopalniami utrzymano elementy kierowania administracyjnego. Nie kwestionując idei powołania spółek węglowych jako pierwszego etapu do restrukturyzacji i prywatyzacji branży, Najwyższa Izba Kontroli negatywnie ocenia realizację tego programu. Połączono kopalnie dobrze funkcjonujące z kopalniami trwale nieefektywnymi, a następnie zamiast głębokiej restrukturyzacji sektora i likwidacji kopalń nierentownych, doprowadzono do przesunięcia w czasie faktycznej reformy górnictwa i do przedłużenia nieuzasadnionej egzystencji kopalń nierentownych.

Wprawdzie w okresie tym straty finansowe sektora w cenach 2001 r. uległy zmniejszeniu z 4.867 mln zł w 1993 r. do 1.501 mln zł w 1995 r. (w 1994 r. strata wynosiła 471 mln zł), a zobowiązania zmniejszyły się z 17.689 mln zł do 15.965 mln zł, to jednak wyniki te uzyskano w sytuacji znaczącej pomocy zewnętrznej - w postaci dotacji budżetowych oraz umorzeń zobowiązań, które w omawianym okresie (w cenach 2001 r.) wynosiły odpowiednio: 1.147 mln zł, 1.280 mln zł i 2.591 mln zł (łącznie 5.018 mln zł).

Jednocześnie nie usunięto strukturalnych przyczyn złej sytuacji ekonomiczno- finansowej sektora, nie dostosowując poziomu zatrudnienia i wydobycia do możliwości efektywnego zbytu węgla

Rządowy program restrukturyzacji górnictwa w latach 1996 - 2000 realizowany był do połowy 1998 r., a jego skutki obejmowały cały rok 1998. Podstawowym jego celem było zmniejszenie w skali całego sektora straty netto w 1997 r. - w stosunku do poprzedniego roku - o blisko 50 % oraz zapewnienie rentowności netto sektora od 1998 r. NIK negatywnie ocenia ten program zarówno w odniesieniu do założeń, pozostających w sprzeczności z pożądanymi celami restrukturyzacji, jak również w zakresie skutków jego realizacji, tj. znacznego pogorszenia sytuacji ekonomiczno- finansowej sektora.

Program, którego głównym celem było dostosowanie górnictwa do warunków gospodarki rynkowej, w swej istocie przewidywał nasilenie ingerencji państwa w procesy gospodarcze i dalsze ograniczanie funkcjonowania mechanizmów rynkowych. Jedną z wiodących przesłanek tego programu było utrzymanie w sektorze tzw. .zatrudnienia socjalnego., a zmniejszanie zatrudnienia miało następować wskutek naturalnych procesów korzystania z uprawnień emerytalnych i rentowych oraz zwolnień leżących po stronie pracowników. W rezultacie takiej polityki zatrudnieniowej, wydobycie węgla dostosowywano do poziomu zatrudnienia, bez względu na osiągany ujemny wynik na jego sprzedaży. W 1996 r. wydobyto 136,2 mln t, tj. o 6,2 mln t powyżej założeń programu, a w 1997 r. . 137,1 mln t, tj. 9,1 mln t więcej niż zakładał program rządowy. Ponadto wysoki stan zapasów węgla, zarówno w kopalniach jak i u ich odbiorców, który powstał w 1997 r. pogłębił skutki nasycenia w węgiel rynku wewnętrznego, co doprowadziło w 1998 r. do istotnego zmniejszenia popytu na ten surowiec. Strata netto sektora w omawianym okresie wzrosła z 782,1 mln zł (1.501 mln zł) na koniec 1995 r. do 2.617,3 mln zł (3.647 mln zł) na koniec 1997 r. i 4.276,2 mln zł (5.330 mln zł) na koniec 1998 r., natomiast zobowiązania na koniec analogicznych okresów wzrosły z 9.889 mln zł (15.965 mln zł) do 13.346 mln zł (18.597 mln zł) i 16.525 mln zł (20.596 mln zł)

Pozytywnie ocenić należy fakt, iż realizacja reformy w latach 1998 - 2001 doprowadziła do zahamowania stale pogarszających się wyników finansowych sektora i począwszy od 2000 r. do odwrócenia tendencji lawinowego narastania poziomu zobowiązań, które wynosiły: w 1999 r. - 20.574,8 mln zł (23.898,8 mln zł), w 2000 r. - 21.784,8 mln zł (22.983,0 mln zł) i w 2001 r. - 21.437,9 mln zł.

Na podkreślenie zasługuje, liczony w cenach roku 2001, spadek o 21,5 % w latach 1998 - 2001 kosztu jednostkowego sprzedanego węgla w porównaniu do roku 1997 (w całym okresie objętym kontrolą spadek ten wynosił blisko 31 %, tj. z kwoty 197,81 zł w 1990 r. do 136,87 zł w 2001 r.). W latach 1999 . 2001 zahamowany został proces pogłębiania się strat finansowych netto górnictwa, które w 1999 r. zmniejszyły się do 3.447,3 mln zł (4.004 mln zł), w 2000 r. do 1.763,0 mln zł (1.860 mln zł), a w 2001 r. osiągnięto zysk netto w wysokości 177 mln zł

Uwagi Najwyższej Izby Kontroli w zakresie niewystarczającej skali prowadzonych procesów restrukturyzacyjnych górnictwa w latach 1990 - 2001 znajdują także odzwierciedlenie w wynikach prac ekspertów, m.in. raportu wykonanego w 2000 r. przez firmę doradczą Price Waterhouse Coopers na zlecenie Ministerstwa Skarbu Państwa ze środków Banku Światowego.

Firma ta, uznana m.in. przez Ministerstwo Skarbu Państwa, a także członków Komitetu Sterującego za wiarygodną firmę doradczą, opracowała .Analizę sektora górnictwa węgla kamiennego w Polsce.. W analizie tej, dokonując prognozy przepływów finansowych sektora na lata 2000 - 2020, wykazano, że nawet pomyślna realizacja programu restrukturyzacji, przedstawionego w korekcie programu rządowego reformy nie przywróci rentowności w sektorze.

Przeprowadzone projekcje finansowe wykazały, że osiągnięcie rentowności przez górnictwo wymaga bardziej radykalnej restrukturyzacji, której efektem byłby sektor węglowy zatrudniający od 50 tys. do 60 tys. pracowników, przy sprzedaży węgla w granicach od 60 mln ton do 90 mln ton.

W ww. raporcie stwierdzono m.in., że powrót sektora górnictwa węgla kamiennego do działalności rentownej powinien być wynikiem procesu przywrócenia równowagi rynku węgla i prywatyzacji sektora, a nie jednorazowego działania w celu rozwiązania problemów górnictwa.

Według Ministerstwa Gospodarki po 10 miesiącach tego roku branża zanotowała stratę netto 653 mln zł . Obecnie MG chce zamykać nierentowne kopalnie.