Czy Polska przyjmie model anglosaski?

Narastające problemy z zadłużeniem, które dotyczą coraz większej liczby krajów europejskich sprawiły, że na całym kontynencie rządy wprowadzają bardziej lub mniej radykalne reformy. W wielu krajach dotyczą one również systemów emerytalnych, które stanowią jeden z najważniejszych elementów finansów publicznych. W przypadku wielu europejskich krajów po serii reform z przełomu XX i XXI wieku znowu przyszedł czas by stawić czoło wyzwaniu jakimi jest postępujące starzenie się społeczeństwa i zmiany struktury demograficznej. Kryzys stał się pretekstem do wprowadzenia niepopularnych reform, które przez lata były odkładane przez kolejne ekipy rządzące - w tym przede wszystkim podniesienie wieku emerytalnego. Burzliwa debata na temat zmian w systemie emerytalnym przetoczyła się również przez Polskę.

Doświadczenia różnych krajów pokazują, że bardzo trudno jest znaleźć optymalny system ubezpieczeń społecznych. W dużym stopniu jest on uwarunkowany historycznie, zależy od lokalnej specyfiki i zamożności społeczeństwa, zależy również od poglądów ekonomicznych i politycznych dominujących w danym kraju. Zwykle co kilka, kilkanaście lat system i tak jest poddawany mniejszym lub większym reformom. W praktyce okazuje się, że systemy poszczególnych krajów różnią się od siebie nie tylko pod względem efektywności czy odporności na kryzys ale przede wszystkim co do istoty rozwiązań, które się na nie składają.

Najbardziej rozbudowane, powszechne systemy emerytalne mają kraje rozwinięte, w szczególności Europy Zachodniej. Rozbudowały je w drugiej połowie XX wieku, starając się zapewnić swoim obywatelom jak największe bezpieczeństwo socjalne. Wynagrodzenia osób pracujących zostały obłożone obowiązkowymi składkami, finansującymi państwowy system emerytalny zapewniający każdemu uprawnionemu jak najwyższą emeryturę. Stanowi to tzw. pierwszy filar ubezpieczenia emerytalnego. Część zobowiązania płacona jest przez pracownika, a część przez pracodawcę, przy czym proporcje te różnią się w zależności od kraju. Środki odprowadzane przez aktualnie zatrudnionych finansują emerytury wypłacane obecnym emerytom - w myśl tzw. zasady solidarności międzypokoleniowej. Emerytury obecnie zatrudnionych mają zaś być finansowane z wpłat kolejnego pokolenia pracowników.

Oprócz podstawowej, państwowej emerytury pracujący mają obowiązek (lub możliwość) odkładania środków w ramach pracowniczych planów emerytalnych. Są one tworzone przez pracodawców lub całe branże dla swoich pracowników. Zazwyczaj mają one charakter kapitałowy - tj. środki gromadzone przez ubezpieczonych są odkładane w postaci rezerw lub inwestowane na różne sposoby. Istnieją dwa podstawowe rodzaje planów: o zdefiniowanym świadczeniu(ang. Defined Benefit) oraz o zdefiniowanej składce (ang. Defined Contribution). Podstawowa różnica polega na tym, że w ramach pierwszego typu planów pracownik może oczekiwać świadczeń określonych przez zdefiniowaną formułę, w drugim zaś świadczenia wynikają ze stopy zwrotu osiągniętej z funduszy zgromadzonych w ramach zdefiniowanych wpłat.

Pracownicze plany emerytalne jako dodatkowa forma ubezpieczenia emerytalnego zwane są zazwyczaj drugim filarem. W wielu krajach dostępne są też zachęty podatkowe, które skłaniają do oszczędzania w ramach indywidualnych, prywatnych planów emerytalnych - stanowiących tzw. trzeci filar. Zwykle w jego ramach dostępne są produkty ubezpieczeniowe bądź różnego typu fundusze inwestycyjne.

Przykładem typowego zachodnioeuropejskiego systemu emerytalnego jest niemiecki system emerytalny.

Pierwszy filar stanowi w nim obowiązkowe państwowe ubezpieczenie emerytalne (niem. Gesetzliche Rentenversicherung) w wysokości 19,9 proc. wynagrodzenia, płatne w równej części przez pracownika i pracodawcę. Kwota emerytury wyliczana jest na podstawie systemu punktowego - składki odprowadzane od wyższej pensji dają większą liczbę punktów. W chwili przejścia na emeryturę zgromadzone przez pracownika punkty są przemnażane przez regularnie aktualizowany wskaźnik. Stopa zastąpienia wynosi około 60 proc. System, podobnie jak w Polsce, bazuje na zasadzie solidarności międzypokoleniowej. Dwie grupy zawodowe mają własne systemy ubezpieczeń: rolnicy należą do AdL (niem. Alterssicherung der Landwirte), a urzędnicy państwowi płacą składki do BSV (niem. Berufsständische Versorgung). Wiek emerytalny wynosi 65 lat dla kobiet i mężczyzn, od niedawna jest jednak stopniowo podnoszony - w 2029 roku ma osiągnąć 67 lat.

Drugi filar ma charakter dobrowolny i stanowią go różnego typu pracownicze plany emerytalne (niem. Betriebliche Altersvorsorge). Mogą mieć one zarówno formę bezpośrednich zobowiązań emerytalnych (pokrywanych z tworzonych na ten cel rezerw) czy świadczeń z tworzonych na ten cel kas (niem. Pensionkassen) i funduszy emerytalnych (niem. Pensionfond), a także formę różnego typu produktów ubezpieczeniowych. Istnieje szereg zachęt do udziału w drugim filarze - podstawową jest niskie opodatkowanie wpłacanych kwot (w 2010 wynosiło 4 proc. dla kwot do 2544 euro), a także zwolnienie z opodatkowania przychodów z inwestycji (chociaż opodatkowana jest wypłata środków).

Trzeci filar (niem. Riester-Pension) stanowią różnego rodzaju prywatne, indywidualnie wybierane fundusze inwestycyjne zwykle połączone z umową ubezpieczeniową, do których wpłaty, do pewnej wysokości, są nieopodatkowane. Nie podlegają one roszczeniom egzekucyjnym, nie są jednak dziedziczone przez spadkobierców.

Podobny system do niemieckiego ma również np.: Francja czy Szwecja. Różnice tkwią w szczegółach, np.: we Francji do pierwszego filara trafia mniej bo 16,65 proc. wynagrodzenia, przy czym aż 9,9 proc. płaci pracodawca. Równocześnie jednak ubezpieczenie w ramach drugiego filara jest obowiązkowe. Również w Szwecji obowiązuje powszechny system emerytalny, w którym składki wynoszą 18,5 proc. dochodów. Od 2001 roku podejmowane są próby zwrotu w stronę systemu kapitałowego - i system emerytalny składa się dwóch sub-filarów. 16 proc. dochodu nadal przeznaczane jest na bieżące wypłaty, ale 2,5 proc. trafia do siedmiu zarządzanych przez państwo kapitałowych funduszy emerytalnych, które inwestują środki na rynkach kapitałowych, a wypracowane zyski dodatkowo wspierają państwową emeryturę pochodzącą z głównego systemu.

Brytyjski system emerytalny jest dużo bardziej złożony niż systemy obowiązujące w krajach Europy kontynentalnej. Składa się przy tym z wielu różnorodnych, uwarunkowanych historycznie komponentów, z których wiele jest przeznaczonych tylko dla wybranych grup zawodowych. Równocześnie jest w większym stopniu oparty na prywatnych, indywidualnych planach emerytalnych i promuje oszczędzanie w formie funduszy kapitałowych - państwowa jest tylko bazowa emerytura w ramach pierwszego filara.

Pierwszy filar stanowi system emerytur państwowych, który z kolei składa się z trzech sub-filarów: podstawowej emerytury BSP (ang. Basic State Pension), dodatkowej emerytury S2P (ang. State Second Pension) oraz kierowanej do najbiedniejszych gwarancji (ang. Pension Credit). Emerytura bazowa jest identyczna dla wszystkich uprawnionych, którzy przepracowali wymaganą liczbę 30 lat i osiągnęli wiek emerytalny - w 2010 roku wynosiła 97,65 funtów tygodniowo (kwota ta jest indeksowana co roku). Z kolei emerytura dodatkowa jest uzależniona od sumy wpłacanych składek. Pracownicy mają możliwość rezygnacji z niej i przeznaczenia przypadającej na nią części składki na wybraną prywatny plan emerytalny.

Drugi i filar stanowią pracownicze plany emerytalne (ang. Occupational Pension Scheme) tworzone przez firmy czy związki zawodowe. Indywidualne wpłaty pracowników często są dodatkowo wspierane przez pracodawcę. Większość planów podlega korzystnym przepisom podatkowym pozwalającym rosnąć środkom bez obciążeń podatkowych. Tradycyjnie dominowały plany o zdefiniowanym świadczeniu, obecnie jednak firmy zamykają do nich dostęp promując raczej plany o zdefiniowanych wkładach.

Kolejnym elementem systemu są indywidualne plany emerytalne stanowiące trzeci filar. W jego ramach pracownicy mogą dobrowolnie wpłacać składki do jednego z dwóch rodzajów planów emerytalnych: planu z towarzyszącą mu polisą ubezpieczeniową (ang. Insured Personal Pensions) lub planu typu SIPP (ang. Self-Invested Pension Plan). W ramach pierwszego typu ubezpieczony może wybierać z zamkniętej listy fundusze inwestycyjne, w które mają być inwestowane jego składki. W ramach drugiego, pracownik może inwestować w bardzo szeroki zakres kwalifikowanych aktywów. Podstawową zaletą systemów jest unikanie szeregu podatków.

System obowiązujący w Stanach Zjednoczonych jest analogiczny do systemu brytyjskiego. Tam również obowiązkowy jest pierwszy filar ubezpieczeń emerytalnych - wpłaty do Social Security, które wynoszą tylko 12,4 proc. wynagrodzeń - w efekcie zapewniając wyłącznie niską, bazową emeryturę. Dodatkowo możliwe jest oszczędzanie w różnego rodzaju pracowniczych planach emerytalnych (drugi filar) i w ramach trzeciego filara na indywidualnych kontach emerytalnych (ang. Individual Retirement Account). Amerykański rynek planów pracowniczych oraz produktów trzeciego filara, podobnie jak rynek brytyjski, należą do najlepiej rozwiniętych na świecie.

System emerytalny wprowadzony w 1980 roku w Chile zyskał dużą sławę, a poszczególne jego rozwiązania znalazły naśladowców na całym świecie. W wyniku reformy zrezygnowano z powszechnego państwowego systemu emerytalnego i postawiono na rozwiązania rynkowe. System solidarności międzypokoleniowej zastąpiono systemem kapitałowym. Powołano do życia specjalne emerytalne fundusze powiernicze AFP (hiszp. Superintendencia de Administradores de Fondos de Pensiones), w ramach których dla wszystkich pracowników utworzono indywidualne konta emerytalne. Pracownik nie jest przywiązany do jednego funduszu - może przenosić swoje konto do konkurencji jeżeli ta zaoferuje mu lepsze warunki. Co więcej aktywa zawarte na jego koncie są jego własnością i nawet ewentualne bankructwo funduszu nie pozwala zająć zawartych na nim środków. Nad funduszami czuwa rządowe biuro nadzorujące AFP.

Przez cały okres zatrudnienia pracownicy obowiązkowo wpłacają na swoje konta emerytalne co najmniej 10 proc. comiesięcznych dochodów. Dodatkowo mogą dobrowolnie wpłacać kwotę do wysokości kolejnych 10 proc. Wpłaty są inwestowane na rynkach kapitałowych, a zyski akumulowane przy czym zarówno wpłaty jak i zyski są wolne od podatku (opodatkowane są dopiero wypłaty). W praktyce stopa zastąpienia w wielu przypadkach sięga 70 proc. i jest wyższa niż w krajach Europy Zachodniej czy USA.

Chilijski system emerytalny funkcjonował bez przeszkód przez prawie 30 lat i dopiero kryzys finansowy w 2008 roku, który spowodował spadek wartości aktywów na wielu rynkach wymusił pewne korekty. Wprowadzona został rządowy plan emerytalny dla obywateli Chile w wieku powyżej 65 lat i mieszkających w kraju co najmniej 20 lat - finansowany z podatków, także osoby samozatrudnione objęto obowiązującym systemem emerytalnym.

Systemy emerytalne w poszczególnych krajach znacznie się różną, w praktyce jednak doświadczają podobnych problemów. System solidarności międzypokoleniowej przestaje sprawnie funkcjonować jednak wprowadzenie czystego systemu kapitałowego nie jest łatwym zadaniem. W praktyce większość krajów wybiera rozwiązania hybrydowe, oparte na dwóch lub więcej filarach.

Wydarzenia takie jak ostatni kryzys finansowy zmuszają wszystkich do weryfikacji systemów. Nasz kraj zreformował swój system ubezpieczeń społecznych ledwo 12 lat temu, a obecnie proponowane zmiany - choć w praktyce fundamentalne - mają jednak charakter doraźny. W najbliższej przyszłości z pewnością możemy spodziewać się kolejnych zmian i kontynuacji debaty o pożądany kształt emerytur.

Tomasz Aleksandrowicz