Jakie zmiany czekają nas w systemie emerytalnym?

Zakres zmian

Ustawa z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz niektórych innych ustaw, zwana dalej ustawą nowelizującą, przewiduje rozwiązania dotyczące m.in.:

1) stopniowego podwyższania wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn do jednakowego poziomu 67 lat,

2) wprowadzenia możliwości przejścia na częściową emeryturę przed osiągnięciem wieku emerytalnego,

3) zmniejszenia podstawy obliczenia emerytury o kwotę stanowiącą sumę wcześniej pobieranych emerytur (w wysokości brutto) przyznanych przed osiągnięciem wieku emerytalnego,

4) ograniczenia wcześniejszego przechodzenia na emeryturę lub w stan spoczynku rolników oraz sędziów i prokuratorów,

5) ujednolicenia stażu ubezpieczeniowego uprawniającego do najniższej emerytury dla mężczyzn i kobiet,

6) odstąpienia od konieczności rozwiązania stosunku pracy przy ustalaniu uprawnień do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,

7) wydłużenia okresu przyznawania emerytur na tzw. "mieszanych" zasadach,

8) zmian będących konsekwencją podniesienia wieku emerytalnego, w tym m.in. w zakresie terminu pobierania przyznanych wcześniej świadczeń.

1. Stopniowe podwyższanie i zrównanie wieku emerytalnego

Najważniejszą i wzbudzającą najwięcej kontrowersji zmianą w systemie emerytalnym jest podniesienie i zrównanie powszechnego wieku emerytalnego - zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn - do 67 lat. Przypominamy, iż obecnie, aby przejść na emeryturę, kobiety muszą mieć ukończone 60, a mężczyźni 65 lat.

Podniesienie wieku emerytalnego z założenia miało być kolejnym etapem wprowadzonej w 1999 r. reformy emerytalnej. Mimo że w myśl jej pierwotnych założeń osoby urodzone przed 1949 r. miały być wyłączone z jej zakresu, obecne zmiany objęły mężczyzn od rocznika 1948 oraz kobiety urodzone po 1952 r.

Nie oznacza to jednak, że już pierwsze roczniki będą musiały pracować do 67. roku życia. Proces tych zmian został bowiem rozłożony w długim okresie czasu, a tym samym będą one następowały stopniowo, począwszy od 2013 r. Docelowe 67 lat zostanie osiągnięte w przypadku mężczyzn w 2020 r., a w przypadku kobiet w 2040 r., a więc odpowiednio dopiero po 7 i 27 latach od początku podnoszenia wieku emerytalnego.

W konsekwencji, zanim zostanie osiągnięty ostateczny, jednakowy dla wszystkich 67-letni wiek emerytalny, ubezpieczeni, odpowiednio z rocznika 1948-1953 i 1953-1973, będą przechodzili na emeryturę w różnym wieku, szczegółowo określonym w ust. 1a i 1 b dodanym do art. 24 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zwanej ustawą emerytalną. Przykładowy wiek emerytalny i moment przejścia na emeryturę prezentujemy w załączonej tabeli oraz przykładzie 1 i 2.

2. Możliwość skorzystania z emerytury częściowej

Obecne zmiany w systemie emerytalnym wprowadzają również nowe świadczenie, tj. częściową emeryturę. Będzie ona przysługiwała przed osiągnięciem wieku emerytalnego (odpowiedniego dla danej osoby), określonego w art. 24 ust. 1a pkt 26-85 i ust. 1b pkt 2-20 znowelizowanej ustawy emerytalnej:

• kobietom, które ukończyły co najmniej 62 lata i posiadają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący nie mniej niż 35 lat,
   
• mężczyznom w wieku co najmniej 65 lat, legitymującym się co najmniej 40-letnim okresem składkowym i nieskładkowym.

Częściowa emerytura nie będzie podnoszona do kwoty najniższej emerytury.

Wysokość tego świadczenia stanowić ma 50% kwoty emerytury, ustalanej zgodnie z art. 26 ustawy emerytalnej. Będzie ona podlegała waloryzacji analogicznie jak inne świadczenia wypłacane z FUS.

Warto zwrócić uwagę na fakt, iż wypłata częściowej emerytury będzie następowała bez konieczności rozwiązania stosunku pracy oraz bez względu na wysokość osiąganych dochodów z pracy. Nie będą bowiem miały do niej zastosowania przepisy art. 103 ust. 1 i 2, art. 103a i 104 ustawy emerytalnej (przykład 1).

Po osiągnięciu przez osobę uprawnioną do emerytury częściowej wieku emerytalnego oraz po ustaniu stosunku pracy w przypadku ubezpieczonego będącego pracownikiem, częściowa emerytura - na wniosek ubezpieczonego - zostanie zamieniona na emeryturę powszechną.

3. Odpowiednio niższa emerytura powszechna

Korzystający z częściowej emerytury muszą się jednak liczyć z tym, że ich powszechna emerytura będzie odpowiednio niższa, niż gdyby nie skorzystali z danego im przywileju.

Po pierwsze, przy ustalaniu podstawy obliczenia powszechnej emerytury dla osoby, która miała ustalone prawo do emerytury częściowej, nie będą uwzględniane kwoty zwiększeń składek na ubezpieczenie emerytalne oraz kapitału początkowego, uzyskanych w wyniku waloryzacji kwartalnej, o której mowa w art. 25a ustawy emerytalnej, przeprowadzonej w celu obliczenia emerytury częściowej.

Ponadto, jeżeli ubezpieczony pobrał emeryturę częściową, podstawę obliczenia powszechnej emerytury pomniejsza się o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych wcześniej emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych i składki na ubezpieczenie zdrowotne.

Taka sama zasada będzie obowiązywała przy ustalaniu wysokości powszechnej emerytury dla osób, które korzystały z wcześniejszej emerytury przyznanej na podstawie przepisów art. 46, 50, 50a, 50e, 184 ustawy emerytalnej lub art. 88 Karty Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. nr 97, poz. 674 ze zm.).

4. Świadczenia dla rolników, sędziów i prokuratorów

Podwyższanie i zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn do 67 lat nastąpi także w innych systemach emerytalnych, w których obecnie prawo do przejścia na emeryturę lub w stan spoczynku przysługuje po osiągnięciu wieku odpowiednio 60 i 65 lat. Nowe regulacje w tym zakresie dotyczą bowiem również systemu ubezpieczenia społecznego rolników oraz przechodzenia w stan spoczynku przez prokuratorów i sędziów.

Przy czym z przewidzianych dla tych grup świadczeniobiorców przywilejów wcześniejszego zakończenia aktywności zawodowej, skorzystają osoby, które wymagane warunki spełnią do końca 2017 r.

Emeryturę rolniczą otrzymają zatem także ubezpieczeni rolnicy, którzy do 31 grudnia 2017 r. spełnią łącznie następujące warunki:

1) osiągną wiek 55 lat w przypadku kobiet lub 60 lat w przypadku mężczyzn,

2) będą podlegać ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez okres co najmniej 30 lat,

3) zaprzestaną prowadzenia działalności rolniczej.

Podobnie sędziowie, którzy do dnia 31 grudnia 2017 r. odpowiednio:

• w przypadku kobiet - ukończą 55 lat życia i przepracują na stanowisku sędziego lub prokuratora nie mniej niż 25 lat,
   
• w przypadku mężczyzn - ukończą 60 lat i przepracują na stanowisku sędziego lub prokuratora co najmniej 30 lat,

będą mogli na swój wniosek przejść w stan spoczynku.

Warto dodać, że dla rolników przewidziano również możliwość skorzystania z częściowej emerytury rolniczej. Będzie ona przyznawana na podobnych zasadach jak z powszechnego systemu, z tą różnicą, że po osiągnięciu przez osobę uprawnioną do częściowej emerytury rolniczej odpowiedniego dla danej osoby podwyższonego wieku emerytalnego, częściowa emerytura rolnicza ulegnie z urzędu zamianie na powszechną emeryturę rolniczą.

5. Staż wymagany do najniższej emerytury

W przypadku gdy emerytura przysługująca z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, łącznie z okresową emeryturą kapitałową albo dożywotnią emeryturą kapitałową, jest niższa niż kwoty najniższej emerytury, określonej w art. 85 ust. 2 ustawy emerytalnej, podwyższa się ją w taki sposób, aby suma tych świadczeń nie była niższa od tej kwoty. Tak wynika z art. 87 ustawy emerytalnej, który jednocześnie zastrzega, że zasada ta dotyczy odpowiednio:

• co najmniej 65-letnich mężczyzn ze stażem pracy nie niższym niż 25 lat oraz
   
• kobiet, które ukończyły 60 lat życia i legitymują się co najmniej 20-letnim okresem składkowym i nieskładkowym.

Nowelizacja przepisów zakłada nie tylko zmianę kryteriów w zakresie wieku świadczeniobiorcy (zwiększanego odpowiednio aż do docelowych 67 lat), ale również zrównanie wymagań co do udokumentowanego okresu składkowego i nieskładkowego. Dla kobiet, podobnie jak obecnie dla mężczyzn, będzie on wynosił 25 lat. Jednak zmiana będzie następowała stopniowo. Wymagany staż pracy będzie wzrastał co dwa lata o jeden rok, począwszy od 1 stycznia 2014 r. Docelowe 25 lat wymagane więc będzie od kobiet począwszy od 1 stycznia 2022 r. (tabela nr 1).

6. Wcześniejsza emerytura z art. 184 ustawy emerytalnej

Choć uzyskiwanie prawa do wcześniejszej emerytury, np. z tytułu pracy w szczególnych warunkach, jest zjawiskiem wygasającym, w dalszym ciągu można się o nie ubiegać m.in. w oparciu o art. 184 ustawy emerytalnej. W świetle tego przepisu z prawa do wcześniejszej emerytury po ukończeniu odpowiednio 55 lat w przypadku kobiet lub 60 lat w przypadku mężczyzn mogą skorzystać ubezpieczeni, którzy na dzień 1 stycznia 1999 r. osiągnęli:

• okres składkowy i nieskładkowy, w wymiarze odpowiednio 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym
   
• co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.

Dodatkowym warunkiem uzyskania świadczenia jest nieprzystąpienie do otwartego funduszu emerytalnego albo złożenie wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w ofe, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa oraz rozwiązanie stosunku pracy, jeżeli dana osoba w takim stosunku pozostawała.

Pracownik może mieć zatem ustalone prawo do emerytury tylko wówczas, gdy nastąpiło rozwiązanie stosunku pracy. Tymczasem nierzadko okazywało się, że mimo zwolnienia się z pracy, dany wnioskodawca, nieświadomy, że nie spełnia pozostałych warunków, zwłaszcza dotyczących pracy w szczególnych warunkach, nie uzyskiwał prawa do wcześniejszej emerytury, a jednocześnie nie miał możliwości powrotu do pracy. W celu uniknięcia takich sytuacji ustawa nowelizująca przewiduje zlikwidowanie uzależnienia uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury od rozwiązania stosunku pracy.

Pozwoli to organowi rentowemu na wydanie stosownej decyzji przyznającej lub odmawiającej prawa do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze niezależnie od tego, czy wnioskodawca pozostaje w stosunku pracy, czy nastąpiło jego rozwiązanie. Przy czym podjęcie wypłaty tego świadczenia, podobnie jak w przypadku pozostałych emerytur z FUS, będzie uzależnione od rozwiązania stosunku pracy, co przewiduje art. 103a ustawy emerytalnej.

7. Jeszcze jeden rok dla emerytur ustalanych na tzw. "mieszanych" zasadach

Emerytura dla osoby ubezpieczonej urodzonej po dniu 31 grudnia 1948 r., która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w latach 2009-2013, może być ustalona w sposób mieszany, tj. częściowo według starych i częściowo według nowych zasad (określonych odpowiednio w art. 53 i 26 ustawy emerytalnej). Z każdym rokiem proporcje starej części do nowej odpowiednio się zmieniają (z 80% i 20% na 70% i 30%, 55% i 45%, 35% i 65%, 20% i 80%). Kwestię tę reguluje art. 183 ustawy emerytalnej.

Osoby, które wiek emerytalny ukończą w 2014 r., powinny już mieć ustalaną emeryturę wyłącznie według nowych zasad. Tymczasem ustawa nowelizująca jeszcze o rok wydłużyła okres obliczania emerytury w sposób mieszany. Emerytura przyznana na wniosek osoby ubezpieczonej, która osiągnie wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2013 albo 2014, wynosić będzie:

1) 20% emerytury obliczonej według starych zasad i

2) 80% emerytury obliczonej na nowych zasadach.

8. Konsekwencje podniesienia wieku emerytalnego

Reforma dotycząca podniesienia wieku emerytalnego nie objęła wszystkich świadczeń wypłacanych przez ZUS. Przykładowo, bez zmian pozostaje wiek uprawniający do świadczeń o charakterze wygasającym, tj. do emerytur pomostowych i świadczeń kompensacyjnych nauczycieli. Nie zmieniły się również warunki nabywania prawa do świadczeń przedemerytalnych, w tym dotyczące ukończenia wymaganego wieku.

Jednakże, co należy podkreślić, konsekwencją zmiany powszechnego wieku emerytalnego będzie wydłużenie okresu wypłaty tego rodzaju świadczeń. Otóż w świetle art. 17 ustawy nowelizującej, osoby, które w dniu wejścia w życie tej ustawy będą miały ustalone decyzją organu rentowego prawo do:

1) renty z tytułu niezdolności do pracy na okres do dnia osiągnięcia wieku emerytalnego,

2) świadczenia przedemerytalnego,

3) emerytury pomostowej,

4) nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego,

zachowają te uprawnienia do dnia osiągnięcia odpowiedniego dla danego świadczeniobiorcy podniesionego wieku emerytalnego, a nie jak dotychczas do ukończenia odpowiednio 60 lub 65 lat (przykład 3). Chyba że prawo do świadczenia ustanie lub wygaśnie przed tym dniem.

Podwyższenie wieku emerytalnego spowoduje także zmiany w zakresie uprawnień do okresowych emerytur kapitałowych, przysługujących członkom otwartych funduszy emerytalnych urodzonym po 1948 r. Z takich świadczeń korzystają wyłącznie kobiety, ponieważ okresowa emerytura kapitałowa przysługuje do osiągnięcia 65 lat życia, a po osiągnięciu tego wieku przyznawana będzie dożywotnia emerytura kapitałowa. W związku z podwyższaniem wieku emerytalnego w latach 2014-2020 prawo kobiet do okresowej emerytury kapitałowej będzie stopniowo przedłużane, aż do osiągnięcia poziomu 67 lat życia.

Zmiany w ustawie emerytalnej wpłynęły również na tzw. lata hipotetyczne, brane pod uwagę przy obliczaniu wysokości renty z tytułu niezdolności do pracy. Otóż oprócz okresów składkowych i nieskładkowych, uwzględnianych w wysokości świadczenia odpowiednio po 1,3 i 0,7% podstawy wymiaru renty za każdy taki rok, dolicza się również po 0,7 % tej podstawy za każdy rok okresu brakującego do pełnych 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Obecnie brane są pod uwagę okresy przypadające od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia, w którym rencista ukończyłby 60 lat. Natomiast po wprowadzeniu zmian okres ten zostanie wydłużony do dnia, w którym rencista ukończyłby wydłużony, określony dla kobiet wiek emerytalny, aż do docelowych 67 lat.

* Szczegółowy wykaz wymaganego wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn znajduje się na stronie internetowej naszego Wydawnictwa: www.gofin.pl oraz www.gazetapodatkowa.pl.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2012 r. poz. 637)

autor: Bożena Dziuba
Gazeta Podatkowa nr 48 (881) z dnia 2012-06-14

GOFIN podpowiada