Kto wypłaci z II filara?

Warto już teraz zastanowić się, jakie rozwiązania najlepiej będą spełniać oczekiwania przyszłych świadczeniobiorców.

Nie należy jednocześnie zapominać o ograniczeniach natury prawnej czy społecznej systemu emerytalnego, związanych z jego podstawowymi funkcjami. Istotne jest tu określenie dopuszczalnego stopnia redystrybucji środków pomiędzy uczestników systemu, na przykład wynikającego z zastosowania określonych tablic dalszego przeciętnego trwania życia. Należy też odpowiedzieć na pytanie, czy tablice te powinny być wspólne dla obu płci (unisex), tak jak to ma miejsce w części repartycyjnej systemu. Takie rozwiązanie proponował pierwszy projekt ustawy o zakładach emerytalnych, który powstał w roku 1998. Wpłynęłoby to na relatywne obniżenie wysokości świadczeń dla kobiet oraz ich wzrost w przypadku mężczyzn.

Konstrukcja systemu wypłat świadczeń w ramach II filara systemu emerytalnego wymaga rozstrzygnięcia dwóch zasadniczych kwestii:

- w jakiej postaci będą wypłacane świadczenia, czyli jakie produkty będą mogli wybrać przyszli świadczeniobiorcy?

- kto będzie zajmował się wypłacaniem świadczeń; jedna instytucja czy wiele podmiotów?

Celem niniejszego opracowania jest w pierwszej kolejności przedstawienie czynników ograniczających swobodę wyboru formy świadczeń poprzez wskazanie ograniczeń systemowych i preferencji członków OFE. Następnie przedstawione zostały produkty emerytalne, sklasyfikowane według trzech kryteriów:

- liczby transz, w których świadczenie jest wypłacane

- warunków wypłacania świadczenia

- liczby beneficjentów.

Produkt emerytalny

Podstawową płaszczyzną klasyfikacji sposobów wypłat środków emerytalnych jest kwestia kto ponosi ryzyko aktuarialne, związane z ponadprzeciętnym dalszym trwaniem życia po przejściu na emeryturę a kto ryzyko finansowe, wynikające ze zmienności cen instrumentów na rynkach finansowych. Ryzyka te mogą brać na siebie instytucje wypłacające lub sami beneficjenci.

Główne typy produktów w zależności od liczby wypłat to:

- wypłata jednorazowa (całościowa) - świadczeniobiorca wraz z osiągnięciem wieku emerytalnego otrzymuje cały zgromadzony kapitał emerytalny, ponosząc następnie całe ryzyko aktuarialne oraz finansowe,

- wypłata określonej, większej niż jedna, transz, ich wartość jest stała lub zmienna,

- wypłata świadczenia w taki sposób, że liczba transz jest nieznana w chwili wypłaty. Najbardziej klasycznym produktem jest tu emerytura dożywotnia, której wartość jest wynikiem podzielenia kapitału emerytalnego, po uwzględnieniu kosztów, przez liczbę miesięcy dalszego przeciętnego trwania życia dla danej osoby. Całe ryzyko bierze na siebie instytucja wypłacająca.

Produkty emerytalne mogą być połączeniem opisanych powyżej produktów bazowych. Ciekawym rozwiązaniem mogłoby okazać się np., ograniczenie konieczności wykupienia emerytury dożywotniej jedynie do określonej wysokości (np. 150% emerytury minimalnej); resztą środków dana osoba mogłaby swobodnie dysponować i przeznaczyć ją na zabezpieczenie środków do życia dla swojej rodziny.

Innym pomysłem na dostosowanie form wypłat do społecznych preferencji, może być stworzenie produktu z więcej niż jednym beneficjentem (np. oprócz męża, także jego żona). świadczenie w takim przypadku byłoby wypłacane do czasu, gdy przynajmniej jedna ze wskazanych osób żyje, przy czym wartość świadczenia może być większa w okresie, gdy żyją dwie osoby. Poziom bezpieczeństwa materialnego może zostać podniesiony poprzez wprowadzenie emerytury dożywotniej z gwarantowanym okresem wypłat. W takim przypadku świadczenie wypłacane jest przez cały okres życia świadczeniobiorcy, jednak nie krócej niż np. 10 lat. W przypadku wcześniejszej śmierci środki w okresie gwarantowanym przekazywane są osobom wskazanym przez beneficjenta. Produkt o takiej charakterystyce może być szczególnie ceniony przez osoby posiadające dzieci w okresie kształcenia się.

Szersza gama produktów emerytalnych daje większy wybór ubezpieczonym, zwiększając prawdopodobieństwo pełniejszego zaspokojenia ich oczekiwań. Nadmiar możliwości wyboru może jednak spowodować brak przejrzystości i porównywalności produktów, zwłaszcza jeżeli byłyby wypłacane przez większą liczbę podmiotów. Najlepszym rozwiązaniem wydaje się dopuszczenie obok prostej emerytury dożywotniej, możliwości oferowania kilku wystandaryzowanych produktów.

Podmiot wypłacający

W pierwszym okresie funkcjonowania systemu wypłat liczba członków OFE uzyskujących prawo do świadczenia emerytalnego będzie niewielka. W 2009 r. będzie to ok. 4 tys. osób, a łącznie w ciągu pierwszych pięciu lat ok. 100 tys. Dopiero po roku 2014, kiedy fundusze emerytalne opuszczać będą pierwsi mężczyźni, liczba świadczeniobiorców z nowego systemu zacznie przyrastać szybciej.

Nieznaczna liczba członków OFE przechodzących na emeryturę bezpośrednio po 2009 r. oraz stosunkowo niewielkie kapitały emerytalne przez nich zgromadzone powodują, że środki jakie będą wypływać z OFE w pierwszych pięciu latach nie przekroczą 1 mld zł rocznie, a 10 mld przekroczą dopiero po 2020 r. Szybki przyrost liczby nowych uczestników systemu wypłat świadczeń, posiadających także wyższe kapitały emerytalne przyczyni się do wzrostu środków przekazywanych przez OFE. Po roku 2030 wartość tych środków przekroczy 30 mld zł, a w ciągu następnej dekady powinna się jeszcze podwoić. Jak widać środki, wpływające do sektora wypłacającego emerytury będą znaczne, w związku z tym powoływanie nowej instytucji (jednej lub wielu) może być uzasadniona. Problemem może okazać jedynie okres przejściowy funkcjonowania systemu.

Nie ma prostej odpowiedzi na pytanie: czy wypłacaniem świadczeń powinna zajmować się jedna scentralizowana instytucja, czy wiele konkurujących ze sobą podmiotów. Jedno i drugie rozwiązanie ma swoje wady i zalety.

Wiele podmiotów

Tworzenie systemu

Zalety:

- możliwość wykorzystania wiedzy i doświadczenia wielu instytucji finansowych

Wady:

- niska rentowność działalności podmiotów na początku funkcjonowania systemu

Obsługa czynności związanych z wejściem do systemu

Zalety:

- konkurencja podnosząca poziom usług

Wady:

- możliwe znaczne koszty akwizycji

- niebezpieczeństwo przeniesienia konkurencji na płaszczyznę pozyskiwania klientów

Zarządzanie ryzykiem inwestycyjnym

Zalety:

- możliwość samodzielnej działalności inwestycyjnej

- włączenie w system gwarancji podmiotów prywatnych

- potencjalnie wyższa efektywność inwestycyjna

Wady:

- brak możliwości wystąpienia z nieefektywnego zakładu

Zarządzanie ryzykiem ubezpieczeniowym

Zalety:

- większa odporność na ryzyko polityczne

Wady:

- ryzyko negatywnej selekcji

Wypłata świadczeń emerytalnych

Zalety:

- elastyczność w zakresie sposobu i terminu wypłat

Jedna instytucja

Tworzenie systemu

Zalety:

- możliwość wykorzystania istniejących już terenowych struktur ZUS

- niskie ogólne koszty rozpoczęcia i prowadzenia działalności

Wady:

- eliminacja mechanizmu konkurencji

- podatność na wpływy polityczne

- utrudniona kontrola państwa (patrz ZUS)

Obsługa czynności związanych z wejściem do systemu

Zalety:

- możliwość ograniczenia kosztów

- uproszczenie procesu przejścia na emeryturę

Wady:

- brak konkurencji

- niski poziom usług

Zarządzanie ryzykiem inwestycyjnym

Zalety:

- brak różnic w stopach zwrotu dla poszczególnych uczestników

Wady:

- konieczność korzystania z instytucji zewnętrznych ograniczona przejrzystość

- przejście przez państwo roli bezpośredniego gwaranta

- utrudniony nadzór nad działalnością inwestycyjną

Zarządzanie ryzykiem ubezpieczeniowym

Zalety:

- brak ryzyka negatywnej selekcji

- możliwość zaoferowania szerszej gamy produktów

Wady:

- podatność na wpływy różnych grup społecznych - ryzyko polityczne

Wypłata świadczeń emerytalnych

Zalety:

- możliwość prostego połączenia wypłat z I i II filara

Wnioski z opracowania:

Podstawowym produktem emerytalnym powinna być emerytura dożywotnia czyli annuitet. Produkt ten w największym stopniu spełnia jeden z podstawowych wymogów stawianych systemowi ubezpieczenia społecznego, czyli zapewnienie środków utrzymania po zakończeniu aktywności zawodowej. Rozwiązanie to stosowane jest z powodzeniem we wszystkich krajach poddanych analizie, posiadających systemy emerytalne zbliżone do polskiego.

Pożądaną cechą systemu wypłat powinna być możliwość wyboru zarówno w zakresie produktów, jak i instytucji wypłacających świadczenia. Oprócz wypełniania funkcji alimentacyjnej, system powinien uwzględniać zróżnicowane preferencje beneficjentów w odniesieniu do sposobu wykorzystania zgromadzonego kapitału emerytalnego. Większość analizowanych krajów daje takie możliwości ubezpieczonym.

Wybór produktów i podmiotów powinien być jednak ograniczony ze względu na stabilność finansową i przejrzystość systemu. Doświadczenia innych krajów pokazują, że nadmierna różnorodność oferty produktów emerytalnych utrudnia ubezpieczonym dokonanie optymalnego wyboru. Duże zróżnicowanie produktów oraz nadmierna liczba podmiotów wypłacających podnoszą wyraźnie ryzyko ubezpieczeniowe. Powoduje to wzrost kosztów i obniżenie efektywności całego systemu.

Konstrukcja systemu wypłat powinna uwzględniać specyfikę rynku w pierwszym okresie jego funkcjonowania. Być może pierwsze lata wypłat wymagają wprowadzenie rozwiązań tymczasowych obowiązujących do czasu, kiedy aktywa systemu ustabilizują się na odpowiednio wysokim poziomie.

Źródło - KNUiFE