Nieodpłatne poradnictwo obywatelskie tuż-tuż

Głównym celem ustawy jest poszerzenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego ustawy, wprowadzenie usprawnień w zakresie organizacji systemu punktów, w których udzielana jest nieodpłatna pomoc prawna, oraz wyłaniania organizacji pozarządowych świadczących nieodpłatną pomoc prawną, jak również umożliwienie świadczenia w systemie nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego.

Obowiązująca od ponad dwóch lat ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej miała na celu zagwarantowanie dostępu do podstawowych usług prawniczych grupie osób, które z uwagi na swój status materialny lub sytuację życiową nie mają możliwości uzyskania profesjonalnej pomocy prawnej.

Ustawa ta stworzyła mechanizmy umożliwiające osobom fizycznym dostęp do uzyskania, na etapie przedsądowym, nieodpłatnej porady prawnej, świadczonej w punktach nieodpłatnej pomocy prawnej prowadzonych przez adwokatów lub radców prawnych oraz przez organizacje pozarządowe.

Udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej w ramach tego systemu finansowane jest ze środków publicznych, jako zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej, realizowane przez powiat w porozumieniu z gminami lub samodzielnie.

W ustawie zrezygnowano z określonego, zamkniętego katalogu osób uprawnionych (znajdowały się w nim m.in. osoby, którym przyznano świadczenie z pomocy społecznej, posiadające Kartę Dużej Rodziny, które nie ukończyły 26 lat albo które ukończyły 65 lat, będące w ciąży albo które poniosły straty w wyniku wystąpienia klęski żywiołowej) na rzecz poszerzenia kręgu beneficjentów systemu nieodpłatnej pomocy w taki sposób, aby uprawnioną do pomocy była każda osoba fizyczna, która nie będzie w stanie ponieść kosztów nieodpłatnej pomocy prawnej, na podstawie pisemnego oświadczenia o braku możliwości poniesienia kosztów odpłatnej pomocy prawnej. Jest to zasadnicza zmiana w porównaniu z obowiązującym stanem prawnym.

System nieodpłatnej pomocy zostanie otwarty na osoby, które nie zaliczały się dotychczas do żadnej z grup beneficjentów ustawy, jednak znajdują się w takiej sytuacji materialnej, która uniemożliwia im skorzystanie z odpłatnych usług prawniczych.

Ustawa rozszerza zakres udzielanej nieodpłatnej pomocy prawnej. Nieodpłatna pomoc prawna obejmie poinformowanie osoby uprawnionej o obowiązującym stanie prawnym oraz przysługujących jej uprawnieniach lub o spoczywających na niej obowiązkach, w tym dodatkowo w związku z toczącym się postępowaniem przygotowawczym, administracyjnym, sądowym lub sądowoadministracyjnym.

Co istotne, po wejściu ustawy w życie, pomoc prawna w punktach zostanie rozszerzona o sporządzanie projektów pism w określonych sprawach, a nie, jak do tej pory, jedynie pomoc w ich sporządzaniu. Zachowano jednak istniejące wyłączenia w zakresie sporządzania pism procesowych w toczącym się postępowaniu przygotowawczym lub sądowym oraz sądowoadministracyjnym.

Ustawa likwiduje dotychczasowe wyłączenie z zakresu udzielanej nieodpłatnej pomocy prawnej porad z zakresu prawa celnego, dewizowego i handlowego. Utrzymano natomiast wyłączenie dotyczące spraw związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, z wyjątkiem przygotowania do rozpoczęcia tej działalności.

W dotychczasowej praktyce zauważalny był również brak systemowego rozwiązania zapewniającego dostęp do nieodpłatnej mediacji na etapie przedsądowym. Odpowiadając na ten brak, ustawa umożliwia prowadzenie mediacji jako jednej z form świadczenia nieodpłatnej pomocy prawnej w punktach nieodpłatnej pomocy.

Ustawa zakłada, że nieodpłatna mediacja nie będzie obejmowała spraw, w których sąd lub inny organ wydał postanowienie o skierowaniu sprawy do mediacji lub postępowania mediacyjnego albo zachodzi uzasadnione podejrzenie, że w relacji stron występuje przemoc.

Mediatorem będzie mogła być osoba wpisana na listę stałych mediatorów prowadzoną przez prezesa sądu okręgowego, o której mowa w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych, lub wpisana na listę mediatorów prowadzoną przez organizację pozarządową w zakresie swoich zadań statutowych lub uczelnię, o której mowa w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego. Ustawa wskazuje ponadto pewien zakres spraw, w których mediatorem będzie mogła być osoba udzielająca nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego.

Niemniej jednak posiedzenia mediacyjne będą mogły się odbywać jedynie przy udziale profesjonalnego mediatora (będącego jednocześnie adwokatem lub radcą prawnym w punktach prowadzonych przez adwokatów lub radców prawnych albo osobą posiadającą wymagane kwalifikacje, w punktach prowadzonych przez organizacje pozarządowe).

Kolejna istotna zmiana zakłada, że w ramach systemu punktów nieodpłatnej pomocy świadczone będzie również poradnictwo obywatelskie. Poradnictwo obywatelskie, świadczone osobom potrzebującym szczególnego wsparcia, ułatwia poruszanie się w systemie przepisów prawnych, zapobiega marginalizacji społecznej oraz, pomagając rozwiązywać problemy osób już wykluczonych, ułatwia im powrót do społeczeństwa. Poradnictwo obywatelskie powinno ułatwić osobom, które uzyskały poradę, a mogą mieć trudności ze zrozumieniem skomplikowanego języka prawniczego, w pełni wykorzystać uzyskaną wiedzę. Jako szczególnie preferowane dziedziny poradnictwa obywatelskiego ustawa wskazuje porady dla osób zadłużonych, porady z zakresu spraw mieszkaniowych i z zakresu zabezpieczenia społecznego.

W ustawie przyjęto, że połowa punktów powierzonych organizacjom pozarządowym powinna zostać przeznaczona na świadczenie nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego. Oznacza to, że około 25% wszystkich punktów funkcjonujących w ramach istniejącego systemu nieodpłatnej pomocy, będzie świadczyło właśnie poradnictwo obywatelskie.

Organizacje pozarządowe, którym będzie powierzane prowadzenie obu rodzajów punktów, zostaną wyłonione w jednym otwartym konkursie ofert przeprowadzanym w każdym z powiatów. W przypadku, gdy do prowadzenia punktów nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego nie zostanie wyłoniona organizacja pozarządowa, punkty te będą powierzane do prowadzenia jako punkty nieodpłatnej pomocy prawnej.

Dopiero jeżeli w ten sposób do określonego w ustawie terminu nie dojdzie do powierzenia punktu organizacji pozarządowej, punkty będą przekazywane adwokatom lub radcom prawnym, których na wniosek starosty zobligowana jest wyznaczyć właściwa okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych.

Aby pobudzić rozwój edukacji prawnej w społeczeństwie, organizacje pozarządowe, które obejmą punkt nieodpłatnej pomocy, zostaną zobowiązane do przeprowadzenia przynajmniej jednego zadania z zakresu edukacji prawnej w roku. Pozwoli to poszerzyć wiedzę obywateli o przysługujących im uprawnieniach oraz nałożonych na nich obowiązkach. Zadania te będą mogły być realizowane w formach, które w szczególności polegają na opracowaniu informatorów i poradników, prowadzeniu otwartych wykładów i warsztatów oraz rozpowszechnianiu informacji za pośrednictwem środków masowego przekazu i innych zwyczajowo przyjętych form komunikacji, w tym prowadzeniu kampanii społecznych.

Przepisy zawarte w ustawie mają na celu umożliwienie gminom i powiatom dostosowania oferowanych usług do potrzeb wspólnoty samorządowej. Starosta, w porozumieniu z gminami, będzie mógł przypisać specjalizację konkretnym dyżurom w punkcie. Specjalizację będzie można określić przykładowo poprzez wskazanie dziedziny prawa lub problematyki nieodpłatnej pomocy świadczonych podczas dyżuru albo poprzez wskazanie grupy osób uprawnionych, do której w szczególności adresowana będzie pomoc świadczona podczas dyżuru.

Tym samym specjalizację dyżurów będą mogły stanowić m.in. porady dla ofiar przemocy domowej, porady dla lokatorów z budynków reprywatyzowanych czy też porady dla osób z niepełnosprawnościami.

Ustawa wprowadza możliwość określenia różnych lokalizacji pojedynczych dyżurów składających się na jeden punkt, czyli takiego umieszczenia usług, aby było to dogodne dla klientów innych systemów wsparcia organizowanych przez samorządy, w tym również, np. w budynku lub w sąsiedztwie ośrodków pomocy społecznej czy siedzib gminnych zespołów ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Nowością jest również wprowadzenie obowiązku przekierowania osoby uprawnionej przez osobę udzielającą nieodpłatnej pomocy prawnej do innych systemów pomocy, o ile przedstawiony przez nią problem nie ma jedynie natury prawnej.

Ustawa nakłada na starostę obowiązek prowadzenia i publikowania listy jednostek nieodpłatnego poradnictwa, obejmującej w szczególności poradnictwo: rodzinne, psychologiczne, pedagogiczne, z zakresu praw konsumentów, praw pacjenta, ubezpieczeń społecznych, prawa pracy, dla osób bezrobotnych, poradnictwo w sprawie uzależnień, przemocy w rodzinie oraz interwencji kryzysowej.

Pomoc będzie mogła zostać również udzielona osobom ze znaczną niepełnosprawnością ruchową, za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość albo poza punktem, w tym za pomocą specjalistycznego sprzętu do porozumiewania się, dostosowanego do potrzeb osób głuchych lub niemych, w który wyposażone są niektóre urzędy i instytucje.

W związku z wprowadzeniem nowego rodzaju usługi - nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, ustawa określa jednocześnie wymogi wobec osoby świadczącej nieodpłatne poradnictwo w ramach systemu nieodpłatnej pomocy zorganizowanego przez państwo.

Nieodpłatne poradnictwo obywatelskie w tym systemie będzie mógł świadczyć tzw. doradca, czyli osoba posiadająca wykształcenie wyższe, która ukończyła z oceną pozytywną szkolenie z zakresu świadczenia poradnictwa obywatelskiego albo posiada doświadczenie w świadczeniu poradnictwa obywatelskiego i uzyskała zaświadczenie potwierdzające posiadanie wiedzy i umiejętności w tym zakresie wydane przez uprawniony podmiot, a także spełnia wymóg niekaralności, korzysta z pełni praw publicznych oraz ma pełną zdolność do czynności prawnych.

Minimalny zakres szkolenia obejmować będzie 70 godzin zajęć z zakresu poradnictwa obywatelskiego, z których co najmniej 15 godzin przeznaczonych zostanie na zajęcia z zakresu metodyki pracy doradcy oraz co najmniej 20 godzin na zajęcia z zakresu poradnictwa dla osób zadłużonych. Ponadto, doradca będzie obowiązany do uczestnictwa co najmniej raz w roku w kursie doszkalającym.

Szkolenie oraz kurs doszkalający będzie mógł z kolei prowadzić podmiot uprawniony do prowadzenia szkolenia oraz kursu doszkalającego. Za taki podmiot będzie mógł zostać uznany związek, o którym mowa w art. 22 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r.

- Prawo o stowarzyszeniach, zrzeszający co najmniej siedem organizacji pozarządowych świadczących poradnictwo obywatelskie nieprzerwanie w okresie co najmniej siedmiu lat bezpośrednio poprzedzających złożenie wniosku do Ministra Sprawiedliwości. Decyzja Ministra w przedmiocie uznania związku za podmiot uprawniony do prowadzenia szkolenia i kursu doszkalającego przyjmie formę decyzji administracyjnej.

Kolejna kwestia objęta zakresem regulowanej ustawy dotyczy usprawnień w wyłanianiu organizacji pozarządowych świadczących nieodpłatną pomoc prawną oraz nieodpłatne poradnictwo obywatelskie w otwartym konkursie ofert. Ustawa zakłada stworzenie (na poziomie wojewody) listy organizacji pozarządowych, które następnie będą uprawnione do udziału w otwartych konkursach na prowadzenie punktów nieodpłatnej pomocy prawnej w powiecie. Wojewoda, wpisując daną organizację na listę, będzie badał istnienie przesłanek umożliwiających danej organizacji udział w konkursach. Zdejmie to ze starostów i zespołów oceniających oferty w powiatach obowiązek weryfikacji spełnienia przez organizację pozarządową formalnych przesłanek udziału w konkursie. Samo badanie złożonej oferty nadal powinno odbywać się na poziomie powiatu.

Rozwiązanie to zmierza do wyrównania szans organizacji pozarządowych biorących udział w konkursach i stanowi odpowiedź na występujące obecnie w skali kraju rozbieżności w zakresie rozumienia i stosowania przepisów wykluczających poszczególne organizacje pozarządowe z udziału w otwartych konkursach ofert.

Ponieważ mankamentem dotychczasowych rozwiązań był brak dostatecznej kontroli nad sposobem udzielania porad, ustawa wprowadza elementy kontroli jakości i przewiduje możliwość wyrażenia przez osobę uprawnioną anonimowej opinii o udzielonej pomocy.

Opinia ta będzie przekazywana do starosty (organizatora systemu na poziomie lokalnym), na którego nałożono wyraźny obowiązek analizowania przedstawionych opinii, mając na względzie potrzebę wprowadzenia usprawnień oraz podniesienia jakości nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego.

Ponadto, w ramach już sprawowanej przez starostę kontroli wykonania umowy przez organizację pozarządową, starosta będzie dokonywał również sprawdzenia, czy organizacja udziela nieodpłatnej pomocy prawnej lub świadczy nieodpłatne poradnictwo obywatelskie w punkcie, zgodnie z warunkami wymaganymi przy wpisie tej organizacji na listę podmiotów uprawnionych do prowadzenia punktów, prowadzonej przez wojewodę.

Zgodnie z zawartymi w ustawie przepisami przejściowymi, mediacja w docelowym kształcie ma funkcjonować od 2020 r., chyba że podmioty prowadzące punkty (zarówno adwokaci, radcowie prawni, jak i organizacje pozarządowe), które w 2019 r. będą udzielały nieodpłatnej pomocy prawnej lub świadczyły nieodpłatne poradnictwo obywatelskie, zdecydują się na wzbogacenie swoich usług również o nieodpłatną mediację.

Ustawa przewiduje, że te organizacje pozarządowe, które wygrają konkurs na udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej, będą mogły w trakcie 2019 r. rozszerzyć zakres świadczonych usług także o nieodpłatne poradnictwo obywatelskie.

Również lista wojewody, obejmująca podmioty uprawnione do prowadzenia punktów nieodpłatnej pomocy, znajdzie swoje praktyczne zastosowanie po raz pierwszy w 2019 r. do konkursów dotyczących prowadzenia punktów w roku 2020. Procedura konkursowa prowadzona na jesieni 2018 r. w zakresie badania wymogów formalnych ofert odbędzie się na zasadach dotychczasowych.

Ustawa wejdzie w życie z dniem 1 stycznia 2019 r., z wyjątkiem przepisów dotyczących:

1)szkoleń dla doradców oraz uznania przez Ministra Sprawiedliwości związku stowarzyszeń organizacji pozarządowych za podmiot uprawniony do prowadzenia szkolenia oraz kursu doszkalającego, które wejdą w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia;

2)przeprowadzenia konkursów oraz przygotowania organizacyjnego punktów do świadczenia nieodpłatnego poradnictwa w 2019 r., które wejdą w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia;

3)kontroli przez starostę wykonania umowy zgodnie z warunkami, na podstawie których organizacje pozarządowe zostały wpisane na listę wojewody oraz przepisów dotyczących uwzględniania w programie kursu doszkalającego wniosków o najczęściej zgłaszanych do nieodpłatnej pomocy problemach w roku poprzednim, które wejdą w życie z dniem 1 stycznia 2020 r.