Wspólność majątkowa małżeńska a upadłość jednego z małżonków

Wspólność ustawowa powstaje z mocy samego prawa z chwilą zawarcia małżeństwa, natomiast majątek wspólny powstaje i ulega zmianom w wyniku czynności prawnych, dokonywanych przez oboje małżonków lub jednego z nich albo wskutek zachodzących zdarzeń prawnych. Wspólność ustawowa może istnieć w małżeństwie mimo braku w danym czasie jakiegokolwiek majątku wspólnego. Majątek małżonków może obejmować trzy różne masy: wspólną i dwie odrębne każdego z nich (majątki osobiste). Wspólność ustawowa małżeńska powstaje z mocy prawa z chwilą zawarcia małżeństwa i ma charakter współwłasności łącznej. Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. Ogłoszenie upadłości wywiera wpływ na wspólność majątkową małżeńską, wyłączając ją.

Z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków ustaje wspólność ustawowa małżeńska, a majątek wspólny wchodzi w skład masy upadłości, o czym stanowi prawo upadłościowe i naprawcze. Powtórzenie regulacji co do ustania wspólności ustawowej w razie upadłości małżonka znajduje się w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Takie uregulowanie jest surowe dla małżonka dłużnika, z tego względu, że nie jest on stroną postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości oraz ponosi daleko idące konsekwencje wydania takiego postanowienia. Chodzi, bowiem o to, że małżonek upadłego, swoim udziałem w majątku dorobkowym, ponosi wobec wierzyciela odpowiedzialność za zobowiązania współmałżonka. Jedyne jego uprawnienie w toku postępowania upadłościowego sprowadza się do zgłoszenia wierzytelności z tytułu udziału w majątku dorobkowym.

Konsekwencją omawianej regulacji jest przyjęcie założenia, że nie jest dopuszczalne dokonanie przez małżonków podziału majątku wspólnego po ogłoszeniu upadłości. Skoro majątek wspólny wchodzi do masy upadłości, to prawo zarządu nim spoczywa na syndyku lub zarządcy. W takiej sytuacji zakaz zarządu oraz możliwości korzystania z mienia i rozporządzania nim przez upadłego odnosi się również do jego małżonka. Majątek wspólny wchodzi do masy upadłości w takim stanie, w jakim się znajduje w dacie wydania przez sąd postanowienia w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Jeżeli małżonkowie zawarli umowę rozszerzającą wspólność, to do masy upadłości wchodzi ten majątek w takim rozmiarze, jaki wynikał z tej umowy w dacie ogłoszenia upadłości. Zniesienie wspólności majątkowej jest skuteczne w stosunku do masy upadłości tylko wtedy, gdy umowa zawarta została co najmniej dwa lata przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Zniesienie wspólności majątkowej jest skuteczne również w przypadku umów ograniczających wspólność majątkową. Roszczenia małżonka upadłego wynikające z umowy majątkowej mogą być więc uwzględniane tylko wówczas, gdy była ona zawarta wcześniej niż dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Ochrona małżonka upadłego dłużnika polega na tym, że może on zgłosić do masy upadłości wierzytelność z tytułu udziału w majątku wspólnym. Co do zasady udziały te są równe, w związku z czym zgłoszona przez małżonka wierzytelność powinna odpowiadać połowie wartości majątku wspólnego. W przypadku zgłoszenia wierzytelności w wyższej wysokości małżonek upadłego może pośrednio domagać się ustalenia nierównych udziałów. Małżonek dłużnika może w toku postępowania zgłosić wierzytelność stanowiącą odpowiednik wartości jego udziału w majątku dorobkowym według cen z daty ogłoszenia upadłości. Skoro z chwilą ogłoszenia upadłości ustaje z mocy prawa wspólność majątkowa, a jednocześnie niedopuszczalny jest podział majątku dorobkowego, to z tą datą powstaje roszczenie pieniężne o zaspokojenie wierzytelności z tytułu udziału w tym majątku.

W przypadku upadłości likwidacyjnej wierzytelności z tego tytułu zaspokajane będą w kategorii czwartej. Wierzytelność z tego tytułu nie może być zaliczona do kategorii pierwszej, gdyż ustanie wspólności majątkowej nie następuje na skutek czynności syndyka, a z mocy prawa. Nie można jej więc zaliczyć do tego rodzaju wierzytelności. Nie są to też wierzytelności z kategorii drugiej, ani trzeciej, gdyż kategoria ta obejmuje zobowiązania publiczne. W przypadku upadłości układowej, układem obejmuje się wszystkie wierzytelności w stosunku do upadłego powstałe przed dniem ogłoszenia upadłości. Data ogłoszenia upadłości małżonka jest datą ustania z mocy prawa wspólności ustawowej. Z tą też datą powstaje i jednocześnie staje się wymagalne roszczenie małżonka o zaspokojenie wierzytelności z tytułu udziału w majątku wspólnym. W takiej sytuacji wierzytelność ta nie jest objęta układem, gdyż nie powstała ona przed ogłoszeniem upadłości.

Masa upadłości nie obejmuje przedmiotów służących małżonkowi upadłego do prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej. Zaliczenie określonych w tym przepisie przedmiotów do masy upadłości prowadziłoby do tego, że zaspokojeni zostaliby jedynie wierzyciele upadłego, którzy nie są wierzycielami jego małżonka. Nie uzyskaliby natomiast zaspokojenia wierzyciele małżonka upadłego, którzy nie są przecież wierzycielami upadłego i nie mogą dochodzić zaspokojenia z masy upadłości w toku postępowania upadłościowego. Wyłączeniu z masy upadłości podlegają wszelkie rzeczy, które są związane wyłącznie z prowadzoną przez małżonka upadłego działalnością gospodarczą lub zawodową, bez względu na rolę, jaką odgrywają one w toku tej działalności.

Wyłączenie dotyczy tylko tych przedmiotów, które objęte są wspólnością ustawową lub umowną. Ma więc zastosowanie do dwóch przypadków: jeżeli małżonkowie w chwili ogłoszenia upadłości pozostawali we wspólności majątkowej ustawowej lub umownej o charakterze rozszerzonym oraz wtedy, gdy ustanowienie rozdzielności majątkowej lub jej ograniczenie jest bezskuteczne wobec masy upadłości. To unormowanie jednocześnie zawiera cezurę czasową, ponieważ wyłączeniu z masy upadłości podlegają jedynie przedmioty nabyte do majątku wspólnego co najmniej na dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Później nabyte przedmioty, bez względu na ich funkcjonalne znaczenie, wchodzą do masy upadłości, jeżeli nie zachodzą inne podstawy ich wyłączenia. Jeżeli natomiast przedmioty stanowią majątek odrębny małżonka upadłego bądź przypadły mu w wyniku podziału majątku wspólnego w sytuacji, gdy ustanowienie odrębności majątkowej lub jej ograniczenie jest skuteczne wobec masy upadłości, to również nie wchodzą do masy upadłości. Wyłączeniu z masy upadłości podlegają jedynie przedmioty służące do prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej. Małżonek upadłego musi więc być przedsiębiorcą w rozumieniu właściwych przepisów. Z masy upadłości wyłączone są również przedmioty osobiste małżonka upadłego.