Jak rozwiązać spór z dłużnikiem

Jednak w sytuacji, gdy przeciwnik wykazuje chęć do szybkiego i polubownego rozstrzygnięcia sporu oraz gotów jest poczynić na naszą rzecz ustępstwa, otwierają się przed nami kolejne możliwości zakończenia sporu. Są nimi ugoda sądowa oraz ugoda pozasądowa, która faktycznie jest umową zawartą między stronami. Ten tryb rozwiązywania konfliktów nazywany jest również trybem kontraktowym.

Charakteryzuje się tym, iż konflikt rozwiązywany jest przez same strony, bez udziału osób trzecich. Strony korzystają z pełnej autonomii co do reguł i procedury, na podstawie której chcą rozwiązać swój spór.Dlatego warto poznać możliwości i konsekwencje zawarcia ugody pozasądowej, a także niezbędne i pożądane elementy tej umowy.

Ugoda sądowa

Do zawarcia ugody sądowej może dojść przed rozpoczęciem procesu sądowego - podczas postępowania pojednawczego (tzw. ugoda pojednawcza), bądź w trakcie procesu (tzw. ugoda procesowa). W każdym przypadku ugoda zawierana jest w obecności sądu. Ponadto sąd kontroluje ugodę pod względem zgodności z prawem i zasadą współżycia społecznego, a także czy nie zmierza ona do obejścia prawa.

Odnośnie skutków materialno-prawnych i procesowych zawarcia ugody, miarodajne jest postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 14 września 1992 r. Sąd wyjaśnił, że ugoda sądowa jest czynnością procesową, która zgodnie z wolą stron wywołuje skutki:

- materialno-prawne (w sferze łączącego strony stosunku prawnego),

- procesowe (w postaci wyłączenia dalszego postępowania co do istoty sporu).

Ugoda pojednawcza

Zawierana jest na posiedzeniu pojednawczym, do którego dochodzi w konsekwencji wezwania przeciwnika do próby ugodowej. Ugodą pojednawczą mogą być uregulowane sprawy sądowe, których charakter na to zezwala (ugodę sądową można zawrzeć m.in. w sprawach o alimenty i o zadośćuczynienie obowiązkowi przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny).

O zawezwanie do próby ugodowej wystąpić może potencjalny powód i pozwany. Sądem właściwym jest sąd właściwości ogólnej przeciwnika. Wezwanie do próby ugodowej powinno zawierać zwięzłe oznaczenie sprawy, której ugoda ma dotyczyć. Musi ono ponadto odpowiadać wymogom przewidzianym dla każdego pisma procesowego (art. 126 i n. k.p.c.). Należy pamiętać o obowiązku dołączenia odpisu pisma i załączników dla przeciwnika oraz o opłaceniu wniosku (opłata stała od wniosku o przeprowadzenie postępowania pojednawczego wynosi 40 zł).

Zawezwanie do próby ugodowej przerywa bieg terminu przedawnienia nawet w sytuacji, gdy nie doszło do zawarcia ugody (art. 123 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Postępowanie pojednawcze przeprowadzane jest przez sąd w składzie jednoosobowym. W sytuacji, gdy doszło do zawarcia ugody, jej treść wciągana jest do protokołu, a następnie strony podpisują ugodę. Główną zaletą ugody sądowej jest to, iż w sytuacji, gdy przeciwnik jej nie realizuje, sąd nadaje ugodzie klauzulę wykonalności. Ugoda sądowa zaopatrzona w klauzulę wykonalności jest natomiast tytułem wykonawczym uprawniającym do wszczęcia postępowania egzekucyjnego (art. 776 k.p.c. w zw. z art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Ugoda sprzeczna z prawem i zasadami współżycia społecznego oraz zmierzająca do obejścia prawa zostanie uznana przez sąd za niedopuszczalną. Od postanowienia sądu w tym przedmiocie przysługuje zażalenie.

W sytuacji, gdy z uwagi na nieusprawiedliwione niestawiennictwo przeciwnika nie doszło do zawarcia ugody przed sądem, sąd na żądanie wzywającego uwzględni koszty wywołane próbą ugodową w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie (art. 186 § 2 k.p.c.). Natomiast, jeśli to wzywający nie stawi się na posiedzenie, sąd na żądanie przeciwnika włoży na niego obowiązek zwrotu kosztów wywołanych próbą ugodową (art. 186 § 1 k.p.c.).

Ugoda procesowa

Jak wskazuje nazwa, ugoda zawierana jest już w toku procesu. Osnowę ugody zawartej przed sądem wciąga się do protokołu rozprawy i stwierdza podpisami stron. Ugoda podlega kontroli sądu względem tych samych przesłanek, co ugoda pojednawcza. Rzecz ma się odmiennie w postępowaniu w sprawach gospodarczych. Sąd bowiem uzna ugodę za niedopuszczalną także wówczas, gdy wymagać tego będzie ochrona środowiska oraz ochrona produkcji należytej jakości.

Zawarcie ugody procesowej stanowi przykład innej okoliczności, wobec której wydanie wyroku stało się zbędne lub niedopuszczalne. Zatem zgodnie z dyspozycją art. 355 § 1 k.p.c., sąd po jej zawarciu wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania. Wskazuje się ponadto, iż zawarcie ugody sądowej w toku procesu może oznaczać zrzeczenie się zarzutu przedawnienia.

Zawarcie ugody sądowej powoduje zwrot połowy uiszczonej opłaty od pisma wszczynającego postępowanie w instancji, w której sprawa zakończyła się zawarciem tej ugody. W przeważającej większości spraw będzie to po prostu połowa opłaty sądowej uiszczonej od pozwu. W treści ugody może znaleźć się postanowienie, iż strona przeciwna dokona zwrotu pozostałej części opłaty sądowej. Ugoda procesowa, tak samo jak ugoda pojednawcza stanowi tytuł egzekucyjny, a po nadaniu jej klauzuli wykonalności staje się tytułem wykonawczym uprawniającym do wszczęcia postępowania egzekucyjnego.

Ugoda pozasądowa

Ugoda cywilnoprawna (dla odróżnienia od ugody zawieranej przed sądem, zwana popularnie ugodą pozasądową) jest umową zawartą między stronami określonego stosunku prawnego, w której strony czynią sobie wzajemnie ustępstwa w tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór, który istnieje lub może powstać (art. 917 k.c.). Ugodę można zawrzeć tylko ze stroną, z którą łączy nas inny stosunek prawny oraz tylko we wskazanych w ustawie celach. Ponadto elementem koniecznym każdej ugody pozasądowej są wzajemne ustępstwa stron. Inaczej rzecz się ma w ugodach sądowych, które nie przewidują obowiązku czynienia ustępstw przez strony.

Ugodę pozasądową można zawrzeć przed skierowaniem sprawy na drogę postępowania sądowego oraz w trakcie procesu. Celem pierwszej z nich jest rozwiązanie sporu bez wszczynania postępowania sądowego, druga ma natomiast doprowadzić do umorzenia toczącego się postępowania. W obu przypadkach strony samodzielnie negocjują treść ugody bez udziału organów sądowych i mediacyjnych. W praktyce, konstruowaniem porozumienia najczęściej zajmują się pełnomocnicy stron - prawnicy, którzy działają w granicach uzgodnionych ze swoimi mocodawcami. Ugodę można zawrzeć w dowolnej formie.

W ugodzie cywilnoprawnej powinny znaleźć się następujące elementy:

- określenie miejsca i daty zawarcia ugody - istotne z uwagi na ustalenie prawa właściwego i obowiązującego w chwili zawarcia umowy oraz obowiązków stron wynikających z samej treści ugody;

- oznaczenie stron umowy i ewentualnie osób, które je reprezentują;

- określenie stosunku prawnego, którego dotyczy ugoda, wskazanie wysokości wierzytelności oraz dokumentów, które ją potwierdzają, np. dłużnik oświadcza, iż zakupił u wierzyciela towar o łącznej wartości 10 tys. zł, na podstawie faktury nr 21/07/2005, zgodnie z którą cena miała zostać zapłacona do dnia 1 września 2005 r.;

- sposób wykonania zobowiązania (spłaty długu); najczęściej przejawia się w harmonogramie spłaty lub określeniu daty, do której zobowiązanie ma zostać wykonane, a także w określeniu formy spłaty, np. poprzez wskazanie rachunku bankowego, na który należy dokonywać wpłat;

- inne ustępstwa wierzyciela, np. wierzyciel rezygnuje z dochodzenia odsetek. Rezygnacja ta może być warunkowa, uzależniona od wcześniejszego wykonania ugody;

- zabezpieczenie wykonania ugody przez dłużnika - nie występuje we wszystkich ugodach, aczkolwiek jest przydatne w sytuacji, gdy nie mamy pewności czy dłużnik będzie faktycznie wykonywał ugodę. Dłużnik może na przykład zobowiązać się do ustanowienia na rzecz wierzyciela hipoteki albo zastawu rejestrowego do wysokości kwoty objętej ugodą. Jeżeli chcemy zabezpieczyć również spłatę ewentualnych odsetek lub kosztów przyszłego postępowania, możliwe jest jedynie ustanowienie hipoteki kaucyjnej, która w przeciwieństwie do hipoteki zwykłej może być ustanowiona poprzez wskazanie sumy najwyższej.

Innym sposobem zabezpieczenia jest zawarcie z dłużnikiem umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie określonej rzeczy. Niemniej jednak najlepszym sposobem pozostaje przekazanie przez dłużnika, w określonym w ugodzie terminie, odpisu aktu notarialnego spełniającego warunki przewidziane w art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c., w którym dłużnik poddał się egzekucji całości lub części kwoty. Jest to o tyle istotne, iż akt notarialny spełniający warunki wskazane w podanym przepisie stanowi tytuł egzekucyjny. W ugodzie należy zastrzec, iż w sytuacji naruszenia postanowień przez dłużnika, wierzycielowi przysługuje prawo do zaspokojenia się z przedmiotu zabezpieczenia;

- przepisy końcowe, takie jak wybór prawa właściwego, wybór sądu, sposób zmiany umowy, liczba egzemplarzy oraz ewentualnie sposób informowania wierzyciela o wykonywaniu ugody przez dłużnika.

W ugodzie warto zawrzeć klauzulę uznania długu przez dłużnika oraz zrzeczenia się przez niego zarzutów względem wierzyciela, w tym zarzutu przedawnienia, a także oświadczenie dłużnika, iż dostarczony mu towar był zgodny z umową. Będą one niezwykle pomocne w sytuacji, gdy na skutek niewykonania ugody dojdzie do postępowania sądowego. Klauzulą chroniącą dłużnika będzie oświadczenie, iż zawierana ugoda wyczerpuje wszystkie roszczenia wierzyciela, które wypływają z określonego stosunku prawnego, np. poprzez dodanie paragrafu o treści: niniejsza ugoda wyczerpuje w całości wzajemne roszczenia stron z tytułu umowy z 10 grudnia 2005 r. W ugodzie zawieranej w trakcie procesu należy umieścić klauzulę o obowiązku wycofania pozwu przez wierzyciela oraz określić sposób rozliczenia kosztów procesu.

Błędy w umowie

W przypadku, gdy ugoda została zawarta pod wpływem błędu można uchylić się od jej skutków - szczególnie, gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność nie miałyby miejsca, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy. Nie można uchylić się od skutków prawnych ugody z powodu odnalezienia dowodów co do roszczeń, których ugoda dotyczy - chyba, że została zawarta w złej wierze (art. 918 k.c.). W pozostałym zakresie do ugody znajdą zastosowanie przepisy o wadach oświadczenia woli (art. 86 ? 88 k.c.). Sąd Najwyższy wskazał również, że jeżeli ugoda narusza usprawiedliwiony interes osób uprawnionych, to przepis art. 223 § 2 w związku z art. 203 § 4 k.p.c. rozciąga skutki powziętego przez sąd sprzeciwu co do zawarcia ugody również na ugodę zawartą poza sądem - niezależnie od tego, czy moment jej zawarcia przypada na okres toczącego się już postępowania sądowego, czy też okres ten poprzedza. Rażące naruszenia usprawiedliwionego interesu osób uprawnionych ma miejsce wówczas, gdy zawarcie ugody postawiło obiektywnie jej stronę w zdecydowanie gorszej sytuacji, niż gdyby ugody nie zawierała, tylko zwróciła się do sądu o rozstrzygnięcie sporu i rozstrzygnięcie to uzyskała.

Dzięki podpisaniu ugody zawierającej wskazane wyżej elementy, dłużnik zyskuje dodatkowy czas na spłatę zadłużenia, a wierzyciel dysponuje uznaniem długu, zrzeczeniem się zarzutu przedawnienia przez dłużnika oraz nowym zabezpieczeniem swojej wierzytelności. Ten ostatni element jest ważny również dlatego, iż ugoda cywilnoprawna nie stanowi tytułu egzekucyjnego. Brak dodatkowego zabezpieczenia, w sytuacji naruszenia ugody przez dłużnika, zmusi wierzyciela do wystąpienia na drogę postępowania sądowego.

W przeciwieństwie do ugody sądowej, rozpoczęcie negocjacji z dłużnikiem nie przerywa biegu przedawnienia. Przerwie go dopiero zawarcie ugody. Wyjątkiem będzie sytuacja, gdy dłużnik w czasie negocjacji uzna dług w sposób wyraźny, bądź dorozumiany. Ugoda może jednak dotyczyć roszczeń już przedawnionych. Z kolei w sytuacji, gdy świadczenie pieniężne było przedmiotem ugody, a dłużnik opóźnia się z jego spełnieniem, wierzyciel może żądać odsetek, choćby w ugodzie ich nie przewidziano. Natomiast zaspokojenie przez pozwanego roszczeń powoda w wykonaniu zawartej między stronami ugody pozasądowej powoduje wygaśnięcie zobowiązania.

W przypadku zawierania ugód po wniesieniu pozwu, należy pamiętać o tym, że sąd dokona zwrotu połowy uiszczonej opłaty sądowej wówczas, gdy pozew zostanie cofnięty przed rozpoczęciem posiedzenia, na które sprawa została skierowana (art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).

Michał Koralewski