Kiedy można odstąpić od umowy o dzieło?
W umowach o dzieło strony nie zawsze regulują przypadki, w których możliwe będzie odstąpienie. Nie muszą jednak tego czynić, bowiem przepisy Kodeksu cywilnego o umowie o dzieło przewidują kilka różnych sytuacji uprawniających do wykonania takiego kroku, o czym powinni wiedzieć zwłaszcza wykonawcy. Wystarczy opóźnienie w realizacji zamówienia, by dać pretekst lub rzeczywistą podstawę do odstąpienia od umowy. To samo dotyczy kontraktów budowlanych.
Odstępujący od umowy o dzieło (lub umowy o roboty budowlane) winien zwrócić wykonawcy wszystko co już otrzymał od niego na mocy umowy, natomiast żądać może zwrotu tego co sam świadczył (np. zaliczki) oraz naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Z braku powodów
Zanim dojdzie do ukończenia dzieła (lub obiektu) zamawiający może przestać być zainteresowany jego odbiorem. Przepis art. 644 K.c. gwarantuje takiemu zamawiającemu możliwość odstąpienia od umowy, mimo że wykonawcy nie sposób cokolwiek zarzucić. Odstępując od umowy musi jednak zapłacić wykonawcy umówione wynagrodzenie. Obowiązek ten wydaje się oczywisty, skoro odstąpienie od umowy następuje faktycznie bez powodu. Zamawiający może jednak odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła (np. koszt materiału potrzebnego do wykończenia dzieła, o ile może być jeszcze wykorzystany przy innej okazji).
Odstąpienie od umowy o dzieło na podstawie art. 644 K.c. wywiera skutek od chwili dokonania. Jednoczesna zapłata wynagrodzenia nie jest przesłanką skuteczności odstąpienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2001 r., sygn. akt II CKN 365/2000). Oznacza to, że takie odstąpienie od umowy mimo wszystko doprowadzi do jej wygaśnięcia. Wykonawca będzie mógł jednak żądać zapłaty wynagrodzenia.
Nieprawidłowe wykonawstwo
Przyczyną rezygnacji z umowy przez zamawiającego może być wadliwe lub sprzeczne z umową wykonywanie dzieła (robót). Przykładem może być sytuacja, gdy przyjmujący zamówienie, pomimo zobowiązania się w umowie do osobistego wykonania dzieła, powierza wykonawstwo osobie trzeciej. W razie zauważonych nieprawidłowości reakcja zamawiającego może być następująca: może on wezwać przyjmującego do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. Dopiero po bezskutecznym upływie tego terminu zamawiający może od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie (art. 636 § 1 K.c.).
W praktyce nierzadko zamawiający zbyt pochopnie reagują na pierwsze uchybienia ze strony wykonawców i od razu pragną zakończyć dalszą współpracę. W ten sposób narażają się na zarzut bezzasadności (i bezskuteczności) natychmiastowego odstąpienia od umowy.
Na omawianej podstawie odstąpienie od umowy nie może nastąpić po odebraniu dzieła. Po tym fakcie zamawiający może skorzystać z przepisów o rękojmi za wady (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 listopada 2000 r., sygn. akt IV CKN 152/2000).
Przed terminem
Dla zamawiającego często niezwykle ważne jest otrzymanie określonego dzieła (robót) na czas. W związku z tym ma on prawo kontroli dokonywanych postępów w pracach. To jeszcze nie wszystko. Gdyby bowiem okazało się, że przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła (art. 635 K.c.). Nie jest więc potrzebne ponaglanie wykonawcy. Wykonanie uprawnienia do odstąpienia od umowy niweczy umowę od samego początku. Umowa przestaje wiązać, a strony nie są już zobowiązane do dalszych świadczeń, przy czym świadczenia już spełnione (np. częściowa zapłata) podlegają zwrotowi.
Znaczne przekroczenie kosztorysu
W umowach o dzieło stosowane są dwa zasadnicze sposoby ustalania wynagrodzenia: ryczałtowe i kosztorysowe. Różnica między nimi zasadza się w głównej mierze na tym, że w przypadku ryczałtu wysokość wynagrodzenia za wykonanie dzieła obliczana jest z góry w konkretnej kwocie, natomiast przy kosztorysie obliczane jest na koniec (po wykonaniu dzieła) na podstawie zestawienia potrzebnych do wykonania dzieła materiałów i nakładu pracy.
W przypadku gdy niezbędne okazuje się znaczne podwyższenie wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający ma prawo od umowy odstąpić (art. 631 K.c.). Powinien to jednak uczynić niezwłocznie i do tego zapłacić przyjmującemu zamówienie odpowiednią część umówionego wynagrodzenia. Przyjmujący zamówienie nie może jednak żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli wykonał prace dodatkowe bez uzyskania zgody zamawiającego.
Zdaniem Sądu Najwyższego odstąpienie od umowy na tej podstawie może nastąpić tylko wówczas, gdy umowa nie została jeszcze wykonana (por. wyrok SN z dnia 10 lutego 1972 r., sygn. akt II CR677/71).
Gdy dzieło ma wady
We wszystkich wcześniej omówionych przypadkach odstąpienie od umowy mogło nastąpić jedynie przed odebraniem dzieła (robót). Do odstąpienia od umowy może też dojść na etapie odbierania dzieła, jak i po tym fakcie. Wprawdzie do obowiązków zamawiającego należy odebranie rzeczy, to dotyczy ono tylko tych przypadków, w których przyjmujący zamówienie wydaje dzieło zgodnie ze swym zobowiązaniem. Zamawiający nie musi zatem odbierać dzieła, które dotknięte jest istotnymi wadami.
Wady mogą jednak wyjść na jaw później. Zamawiający ma prawo odstąpić od umowy wówczas, gdy wady nie da się usunąć, gdy z okoliczności wynika, że przyjmujący zamówienie nie zdoła ich usunąć w czasie odpowiednim bądź gdy przyjmujący zamówienie nie usunął wad w terminie wyznaczonym przez zamawiającego (art. 637 § 2 K.c.). Zawsze jednak wada musi być istotna, aby możliwe było odstąpienie od umowy. W przeciwnym wypadku zamawiający będzie mógł żądać obniżenia ceny.
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.)
autor: Tomasz Konieczny
Gazeta Podatkowa nr 70 (902) z dnia 2012-08-30