Ławnicy bez partyjnych rekomendacji
Duże szanse na uchwalenie w tej kadencji Sejmu ma ustawa o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw. Projekt (aktualnie po rozpatrzeniu przez sejmową Podkomisję Nadzwyczajną) jest odpowiedzią na społeczne oczekiwania dotyczące zarówno przejrzystości w wyborze kandydatów na ławników, jak i potrzeby ich udziału w niektórych postępowaniach sądowych.
Poza wszelkimi podejrzeniami
Przy rozstrzyganiu spraw ławnicy mają równe prawa z sędziami, co upoważnia do przyjęcia w stosunku do nich wymogu bezstronności i niezawisłości. Z tego względu w nowelizacji podjęto próbę ustawowego zapewnienia apolityczności ławników przez bezpośrednie wyłączenie partii politycznych spośród podmiotów uprawnionych do zgłaszania radom gmin kandydatów na ławników.
W obecnym stanie prawnym brak jest przepisu wyłączającego partie polityczne. Nie są one również wymienione wśród podmiotów uprawnionych (art. 162 par. 1 u.s.p.), co można odczytywać zarówno jako brak możliwości rekomendowania kandydatów przez partie polityczne, jak i jako istnienie takiej możliwości, ze względu na brak jednoznacznego wyłączenia w stosunku do partii politycznych.
Przyjęcie regulacji odnoszącej się w tym zakresie tylko do partii politycznych nie byłoby w pełni wystarczające, bowiem ciałami politycznymi są zarówno rada gmin, jak i terenowe organy administracji rządowej uprawnione do zgłaszania kandydatów na ławników do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy, a w świetle obowiązujących przepisów również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych.
Konsekwentnie w projekcie przyjęto zatem rozwiązanie wykluczające możliwość zgłaszania kandydatów na ławników przez terenowe organy administracji rządowej poprzez zmianę treści przepisu art. 162 par. 2 u.s.p. Przepis ten przewiduje zgłaszanie kandydatów na ławników do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych w szczególnym trybie m.in. przez terenowe organy administracji rządowej. Nowelizacja, prawo zgłaszania kandydatów w tym przypadku ogranicza wyłącznie do związków zawodowych i organizacji pracodawców.
Możliwości pełnienia funkcji ławnika pozbawiono radnych gminy, których rada dokonuje wyboru ławników do sądów z danego obszaru właściwości.
Ławnicy mają równe prawa z sędziami, co upoważnia do wymogu bezstronności i niezawisłości. Dlatego w nowelizacji podjęto próbę ustawowego zapewnienia apolityczności ławników, wyłączając partie polityczne spośród uprawnionych do zgłaszania radom gmin kandydatów na ławników
Ławnicy poza salą rozpraw
Projekt przewiduje ograniczenie udziału ławników w orzekaniu do przypadków niezbędnych. Projektowana ustawa eliminuje ich m.in. ze składu sądu w rozpoznawaniu spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych. Zasady doświadczenia życiowego, które mają prezentować ławnicy, w tym przypadku są całkowicie nieprzydatne. Sąd zajmuje się bowiem ścisłą interpretacją skomplikowanych przepisów prawa ubezpieczeń społecznych lub oceną biegłych lekarzy.
Projekt ogranicza również udział ławników w sprawach rodzinnych i w postępowaniach w sprawach nieletnich, a także w sprawach podlegających rozpoznawaniu według przepisów o postępowaniu nieprocesowym. Ze spraw rozpoznawanych z udziałem ławników wyłączone zostają dwa rodzaje postępowań objętych aktualnie art. 509 k.p.c.; o udzielenie zezwolenia rodzicom i opiekunom na rozporządzanie majątkiem dziecka (art. 509 pkt 2 k.p.c.) oraz o rozstrzygnięcie sporu między radą pracowniczą przedsiębiorstwa a dyrektorem przedsiębiorstwa albo między tymi organami a organem założycielskim lub sprawującym nadzór nad przedsiębiorstwem.
Jak wybrać najlepszych
Trafny dobór kandydatów i wybór odpowiednich ławników jest z punktu widzenia interesów wymiaru sprawiedliwości sprawą bardzo istotną. Doświadczenia sądów z ostatnich lat wykazują, że wymagania określone w ustawie nie są w pełni realizowane, czasem ze względu na brak dostatecznej liczby odpowiednich kandydatów. Wybór nieodpowiedniej osoby może być jedną z przyczyn trudności w sprawnym rozpoznawaniu spraw przez sądy.
Równe prawa ławników z sędziami przy rozstrzyganiu spraw sprawiają, że wymagania stawiane ławnikom muszą być wysokie. Ławnik powinien być wzorowym obywatelem, związanym z danym terenem pracą zawodową lub zamieszkaniem, posiadać odpowiedni poziom intelektualny, bogate doświadczenie życiowe i wysokie kwalifikacje.
Kwalifikacje ławników różnią się od kwalifikacji sędziów i nie ma żadnego racjonalnego powodu, żeby były takie same. Ustawa nie wymaga od ławników legitymowania się dyplomem ukończenia wyższych studiów prawniczych. Wydaje się jednak zasadne, aby ławnik posiadał co najmniej wykształcenie średnie. Celem wprowadzenia tego rodzaju ustawowego wymogu nie jest ograniczenie dostępu do pełnienia tej funkcji, ale urealnienie udziału ławników w orzekaniu.
Na stanowisko sędziego może być powołana osoba zdolna ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków sędziego, co wymaga przedstawienia odpowiedniego zaświadczenia. Praktyka wskazuje, że niezbędne jest określenie takiego wymogu w stosunku do kandydatów na ławników. Projektowana ustawa wprowadza taki wymóg.
Poza obowiązkiem załączenia do zgłoszenia informacji z Krajowego Rejestru Karnego, do czego zobowiązany jest zgłaszający, do zgłoszenia powinno również zostać załączone oświadczenie kandydata, że nie toczy się przeciwko niemu postępowanie karne.
Zgodnie z nowym brzmieniem art. 166 ustawy o ustroju sądów powszechnych - mandat ławnika będzie wygasał również w przypadku prawomocnego skazania za przestępstwo bądź wykroczenie, w tym również za przestępstwo lub wykroczenie skarbowe.
