Ryzyko w bankowości muzułmańskiej

Mają one ograniczone możliwości stosowania niektórych instrumentów ograniczających ryzyko (nie są dozwolone przez szari'a). Podstawowe ograniczenia działalności gospodarczej występujące w prawie koranicznym to riba, gharar i maysir¹. Należy też zwrócić uwagę na terminologię; w bankach muzułmańskich nie występują typowe kredyty (oprocentowane), lecz tzw. produkty finansujące przedsięwzięcia (tj. z udziałem kapitałowym banku); stąd używanie pojęcia "ryzyko kredytowe" ma charakter umowny i dotyczy finansowania klientów.

Operacje po stronie aktywów i pasywów w bankowości muzułmańskiej posiadają pewne unikalne cechy ryzyka (khatar). Model tej bankowości opiera się przede wszystkim na produktach mudaraba z wieloma narzędziami inwestycyjnymi. Po stronie pasywów banków występują oszczędności na rachunkach bieżących (nieoprocentowanych) i depozyty inwestycyjne, które przybierają formę rachunków inwestycyjnych opartych o zasadę udziału w zyskach i stratach (PLS). Rachunki inwestycyjne mogą być klasyfikowane jako ograniczone i nieograniczone. W tych pierwszych istnieją ograniczenia w wypłacie środków przed terminem zapadalności rachunku. Depozyty na żądanie to nieoprocentowane pożyczki (kard hasan), które są w każdej chwili zwracane. Po stronie aktywów banki muzułmańskie stosują w głównej mierze produkty murabaha (koszt plus marża), baj-mujdżal (cena odroczona sprzedaży), istisna i salam (obiekt odroczonej sprzedaży lub sprzedaży przedpłaconej) oraz idżara (leasing), muszaraka i mudaraba (udziały banku). Metody finansowania przedsięwzięć opierają się na zasadzie PLS, ale jest ona także stosowana po stronie pasywów - instrumenty po stronie aktywów, wykorzystujące zasadę PLS w celu wynagrodzenia deponentów banku, są unikalną cechą tej bankowości i wymagają innego zarządzania ryzykiem.

Zdaniem prof. S. Heffernan banki muzułmańskie są narażone na wiele rodzajów ryzyk, z którymi mają do czynienia także banki konwencjonalne, a m. in.²:

- ryzyko kontraktowe (niewykonanie umowy lub wycofanie się klienta z umowy),

- ryzyko rynkowe (ryzyko marży) związane ze zmianami bazy, na podstawie której naliczana jest marża w kontraktach finansujących (np. LIBOR),

- ryzyko walutowe,

- ryzyko operacyjne (np. oszustwa, problemy informatyczne i inne),

- ryzyko handlowe,

- ryzyko niedopasowania terminowego między aktywami i pasywami,

- ryzyko płynności.

Profesorowie H. Ahmed i T. Khan podkreślają, iż ryzyko kredytowe (udziałowe) leży u podstaw wszystkich muzułmańskich sposobów finansowania. W bankach muzułmańskich należałoby raczej mówić o ryzyku udziałowym (udziały w inwestycjach klientów), a nie ryzyku kredytowym. W przypadku podziału zysku z inwestycji (np. mudaraba i muszaraka), ryzykiem kredytowym będzie niepłacenie przez przedsiębiorcę (pożyczkobiorcę) należnej bankowi części zysku. W innych umowach, takich jak murabaha, stopa zwrotu jest stała i z góry ustalona, zatem nie wystąpią problemy negatywnej selekcji czy hazardu moralnego. Jednakże "ryzyko kredytowe" istnieje również i w tym przypadku. Niewykonywanie zobowiązań może powstawać w wyniku zewnętrznych albo wewnętrznych przyczyn, albo może być wynikiem hazardu moralnego. Jeśli wystąpi umyślne nadużycie - muzułmański bank zwykle nie wyrazi zgody na restrukturyzację zadłużenia.

Banki ze względu na zakazy szari'a co do brania udziału w rynku instrumentów pochodnych nie ponoszą ryzyka rynkowego wynikającego z inwestowania w instrumenty pochodne. Zakaz riba powoduje, iż nie tworzą one także instrumentów zabezpieczających przed ryzykiem stałej stopy procentowej.

Instytucje bankowe oraz muzułmańskie fundusze inwestycyjne wykorzystują referencyjną stopę procentową do określania cen (marż) instrumentów finansowych. W kontraktach murabaha, na przykład, marża jest ustalana poprzez dodawanie premii za ryzyko do referencyjnej stopy procentowej (zazwyczaj LIBOR). Cechą charakterystyczną murabaha jest to, że marża jest stała na czas trwania kontraktu, zatem jeśli referencyjna stopa procentowa zostanie zmieniona, marża murabaha nie może zostać zmieniona (brak ryzyka). Ryzyko marży może się również pojawić w modelu finansowania typu PLS (mudaraba i muszaraka); ponieważ wskaźnik udziału w zysku zależy od referencyjnej stopy procentowej (np. LIBOR).

W bankach występuje także specyficzne ryzyko powiernicze, które może być spowodowane przez naruszenie warunków umowy przez finansowe instytucje muzułmańskie. Na przykład bank może nie być w stanie w pełni stosować wymogów szari'a w niektórych kontraktach. Prowadzi to do utraty zaufania deponentów, a tym samym powoduje wycofanie depozytów. Podobnie niższe stopy zwrotu niż są możliwe na rynku powodują ryzyko powiernicze, kiedy deponenci zinterpretują niską stopę zwrotu jako naruszenie umowy inwestycyjnej albo jako wadliwe zarządzanie ich funduszami przez bank.

Zdaniem H. Ahmeda i T. Khana ryzyko prawne w bankach muzułmańskich może być większe niż w konwencjonalnych. Po pierwsze, większość krajów zaadaptowało lub przyjęło wspólne ramy prawa, jednak systemy prawne państw niemuzułmańskich nie posiadają w większości specyficznych przepisów, które uwzględniałyby charakterystyczne cechy muzułmańskich produktów finansowych. Po drugie, brak standaryzacji wielu produktów sprawia, że cały proces negocjacji umów jest trudniejszy i bardziej kosztowny.

Innym problemem jest niezdolność niektórych organów do wydawania wyroków zgodnych z szari'a. Sędziowie sądów niedziałających według prawa szari'a jeszcze stosunkowo rzadko odbywają stosowne szkolenia z tego prawa. W niektórych jurysdykcjach, jak w przypadku Malezji, istnieje wymóg, aby sąd kierował pytania dotyczące szari'a do ekspertów z tego prawa. Przykładem może być The Shamil Bank działający w Wielkiej Brytanii. Sąd w przypadku tego banku orzekł, że prawo szariatu nie może podważać prawa angielskiego, nawet jeśli umowa została skonstruowana wedle zasad szari'a. To stwarza kolejne ryzyko prawne, że umowa stworzona na mocy szari'a nie będzie interpretowana według tego samego prawa.

Następnym problemem w tym aspekcie jest przestrzeganie granic jurysdykcji szari'a. Pokazuje to przykład Indonezji; narodowe granice, w których obowiązuje prawo szari'a są wiążące dla banków muzułmańskich, ale nie dla finansów tych banków. Mogą one zatem inwestować swoje pieniądze jak tylko chcą poza granicami kraju; co oczywiście wpływa na przychody tych instytucji i ich deponentów.

Problemem mogącym powstać w związku z legalnością instrumentów finansowych jest prawdopodobieństwo selektywnej wykonalności. Struktura operacji w bankach muzułmańskich zazwyczaj zawiera kilka instrumentów finansowych. Niezgodność z prawem części instrumentów, czy nawet jednego z użytych w transakcji, może skutkować anulowaniem całej operacji.

Istnieją duże ograniczenia sekurytyzacji istniejących aktywów muzułmańskich banków. Drugą przyczyną jest powolny rozwój instrumentów finansowych. Banki mają ponadto ograniczenia co do szybkiego zebrania środków finansowych z rynku, ponieważ nie ma wewnętrznego rynku pieniężnego. Po trzecie, pożyczkodawca ostatniej instancji (LoLR - bank centralny) dostarcza płynności bankom w sytuacji kryzysowej. Instrumenty płynnościowe pożyczkodawcy ostatniej instancji we wszystkich w zasadzie krajach są skonstruowane na bazie stopy procentowej, tym samym banki muzułmańskie nie mogą w zasadzie z nich korzystać.

Zróżnicowana sytuacja występuje co do ryzyka płynności w poszczególnych krajach. Przykład Malezji pokazuje, że banki angażujące się w finanse islamskie mają niższe ryzyko kredytowe i ryzyko płynności, ale wyższe inne ryzyka. Jednym z powodów niższego ryzyka płynności jest to, że muzułmańskie banki w Malezji mogą korzystać z banku centralnego jako pożyczkodawcy ostatniej instancji.

Zmienna stopa zwrotu z oszczędności (inwestycji) wprowadza niepewność odnośnie realnej wartości depozytów. Ochrona aktywów (minimalizacja ryzyka straty) może być główną przyczyną wycofywania depozytów w bankach muzułmańskich, co związane jest z niższymi stopami zwrotu w stosunku do innych instytucji finansowych.

Muzułmańskie banki nie mogą pobierać odsetek za swoje rezerwy obowiązkowe w banku centralnym, a także nie mogą korzystać ze wsparcia płynności banku centralnego.

Nie korzystają z operacji otwartego rynku (sprzedaż i zakup rządowych papierów wartościowych). Z powodu braku islamskich rządowych obligacji, kraje Bliskiego Wschodu i Pakistan znalazły sposób na obejście tego ograniczającego czynnika przez pozwolenie na bankowe operacje hybrydowe, oparte na tradycyjnym oprocentowaniu oszczędności oraz instrumentach inwestycyjnych z uwzględnieniem tzw. muzułmańskich okienek w bankach konwencjonalnych. Banki muzułmańskie muszą w zamian utrzymywać wyższe nieoprocentowane rezerwy płynności.

W finansach islamskich można zidentyfikować umowy, których głównym celem było zarządzanie ryzykiem - jeszcze przed powstaniem banków. Jedną z takich umów był salam (zaliczka), szeroko stosowany np. w rolnictwie. Umowa salam jest związana z ryzykiem wahania się cen.

Współcześnie typowe instrumenty ograniczania ryzyka obejmują: kontraktowe ograniczania ryzyka, tzw. równoległe umowy (np. salam), kompensacja pozycji bilansowych, rezerwy na straty kredytowe i rezerwy obowiązkowe, zabezpieczenie przez transfer ryzyka (wyjątkowo w transakcjach dewizowych), zabezpieczenia prawne.

Do podstawowych instrumentów prawnych, zabezpieczających transakcje finansowe należą kifala i rahn. Kifala jest formą poręczenia, rahn oznacza zastaw na rzeczach lub prawach. W bankowości muzułmańskiej zakup nieruchomości, finansowanej np. kontraktem mudaraba, wiąże się z faktem, iż bank, który wspomaga klienta w zakupie, jest jej jedynym właścicielem. Stąd hipoteka, jako instrument zabezpieczenia finansowania nieruchomości, jest znacznie rzadziej stosowana niż w bankowości konwencjonalnej. Zabezpieczenie kolateralne zobowiązań jakimiś aktywami (rahn) jest jednym z najważniejszych zabezpieczeń przed utratą środków zainwestowanych w przedsięwzięcie klienta. Muzułmańskie banki ubezpieczają w ten sposób swoje inwestycje, ponieważ instrument rahn jest dozwolony przez szari'a.

Zarządzanie ryzykiem wynikające z różnych islamskich sposobów finansowania jest złożone. Badania objęły obszar zarządzania w bankach muzułmańskich - tabela 1 pokazuje ocenę całościowego systemu zarządzania ryzykiem w nich. Każdy z banków został poproszony o wskazanie i ocenę elementów systemu zarządzania ryzykiem.

Badane banki realizowały lepszą politykę i procedury zarządzania ryzykiem (82,4 proc.) niż jego mierzenie, zmniejszanie i monitorowanie (69,3 proc.) z oceną wewnętrznej kontroli znajdującą się pomiędzy powyższymi danymi (76,5 proc.).

****

Zarządzanie ryzykiem w bankach muzułmańskich to obszerna dziedzina wiedzy, która doczekała się wielu podręczników, wydawanych także w Europie Zachodniej i USA. Niniejszy tekst zaledwie sygnalizuje występujące tu problemy. Wiedza na ten temat jest potrzebna nie tylko bankom konwencjonalnym podejmującym współpracę z muzułmańskimi (corespondent banking), lecz także przedsiębiorcom - eksporterom czy importerom, korzystającym z usług banków muzułmańskich.

Piotr Masiukiewicz

^{Autor - dr hab. - jest profesorem nadzwyczajnym w Instytucie Zarządzania Wartością Szkoły Głównej Handlowej}

^{1. Zob. szerzej: K. Górak-Sosnowska, P. Masiukiewicz Bankowość muzułmańska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2013}

^{2. Heffernan S. Nowoczesna bankowość, WN PWN, Warszawa, 2007, s. 404}